Un grande axuste de contas

Texto orixinal escrito para a Revista Luzes.

Dicía Antoni Domènech que a introdución do sufraxio universal masculino na maioría dos países europeos debeuse ás grandes folgas obreiras que tiveron lugar entre 1905 e 1907. Isto é, o dereito ao voto da parte masculina das clases subalternas, lonxe de ser o produto dunha concesión do liberalismo —que florecía perfectamente coa distinción entre «cidadáns pasivos» e «cidadáns activos»—, é un logro do movemento obreiro socialista.

Habería que agardar máis tempo para que este logro se estendese, tamén, á outra metade da poboación, con independencia da clase social. O  voto feminino non chegaría a Francia ata 1944; a Italia, en 1946; a Bélxica, en 1948; a Grecia, en 1952; a Suíza, en 1971 e en Portugal, as mulleres non poderían votar ata o ano 1976, despois da Revolução dos Cravos. O voto feminino vería a súa legalización no Estado español na data precoz de 1931 grazas, ademais de ao movemento de mulleres sufraxistas que viñan loitando na sociedade civil desde había tempo, á tenacidade e intelixencia da deputada Clara Campoamor.

Da súa autoría é O meu pecado mortal. O voto feminino e mais eu. (Galaxia, 2019). Un libro coa distinción de clásico que aparece por primeira vez en lingua galega na colección Feminismos posta a andar pola editora viguesa; iniciativa que xa vai polo cuarto título tirado do prelo e á que cómpre parabenizar.

Na presente edición, o texto vén precedido por unha Carta aberta a Clara Campoamor asinada por Blanca Estrella Ruiz Junco, Presidenta da Asociación Clara Campoamor; así como por un interesante prólogo a cargo de Celia Pereira Porto titulado O noso pecado mortal. O voto feminino e máis nós, onde a autora debulla, entre outros aspectos máis xerais, os duros debates entre Clara Campoamor e varios deputados galegos contrarios ás intencións da sufraxista, así como o sentido do voto de todos os deputados galegos nas diferentes votacións que foron precisas para a aprobación final dese dereito elemental.

O texto de Clara Campoamor é un grande axuste de contas coa maioría dos seus colegas en tempos da II República. A avogada Clara Campoamor Rodríguez, que resultou elixida deputada polo Partido Radical de Lerroux nas Cortes Constituíntes de 1931, non descansou ata conseguir que o voto feminino fose recoñecido tanto na Comisión Constitucional —órgano encargado de redactar a Constitución republicana do que fomou parte— coma no Congreso dos Deputados.

Malia a súa procedencia partidaria, Campoamor sería testemuña de como a súa propia organización, así como o resto de forzas chamadas daquela republicanas (Acción Republicana e Radicales Socialistas), se opuñan ata o final ao recoñecemento do dereito ao voto. Un dereito que será sancionado, en última instancia, grazas ao voto a favor da maioría do Partido Socialista e doutras pequenas agrupacións, así como dos catalanistas e —para sentir orgullo pola parte que nos toca— dos galeguistas.

Dentro dos debates na Comisión Constitucional, que Campoamor debulla polo miúdo, concorren os tópicos esperables cando se fala da muller: volatilidade, falta de preparación, «irracionalidade mensual», etc. Estes tópicos aparecían modulados a través de posicións que ían do paternalismo á misoxínia bioloxicista (especialmente encarnada polo doutor e deputado Roberto Nóvoa Santos).

Entre os múltiples choques que debeu librar Campoamor, cabe citar o que a levou a confrontar co cura agrarista Basilio Álvarez, contrario ao recoñecemento do voto e quen, a propósito do artigo sobre o divorcio que tamén se discutía nesa Comisión, non dubidaba en clamar que se estaba «elevando a lei o histerismo»; exabrupto ao que Campoamor respondía habilmente apoñendo que o histerismo era tamén cousa de homes, como demostraba o feito de que «ata o de agora son varóns os que afirman ver a virxe en Ezquioga e en Guadamur».

Pero ademais dos tópicos masculinos sobre as mulleres, Campoamor tiña que lidar con argumentos menos impregnados de pavores varonís e máis de certa racionalidade realpolitiker. Este tipo de argumentos, esgrimidos tamén por mulleres deputadas como a republicana Victoria Kent ou a socialista Margarita Nelken, sostiñan a inoportunidade de conceder o dereito ao voto ás mulleres en aras da estabilidade da República. Na altura, era lugar común pensar que o da muller se trataba dun voto cativo da dereita debido á grande ascendencia que se lle supuña á Igrexa sobre ese colectivo. Nese macizo valado de cemento tivo que furar con forza Clara Campoamor.

Se ben a política sufraxista aínda libraría algunha que outra batalla diante das intencións avesías dos republicanos de sortear a lei do voto por medio da modificación da lei electoral, o certo é que o dereito a voto da muller aprobouse por catro díxitos de diferenza e coa abstención das dereitas (40% dos votos). Na lista de deputados favorables e opostos á lei que a autora se preocupa por rexistrar no libro, cabe salientar, entre os galegos que contribuíron á aprobación, os nomes de Suárez Picallo, Villar Ponte, Castelao, Otero Pedrayo, Heraclio Botana ou Casares Quiroga.

Sairíase coa súa logo Campoamor, mais a vitoria das dereitas nas eleccións de 1933, achacada maioritariamente ao voto femenino, conduciría ao vilipendio público da deputada e á súa condea ao ostracismo; circunstancias das que se protexería a través dun delongado silencio voluntario.

Despois de que o partido de Lerroux aceptase os votos da CEDA de Gil Robles para formar goberno, Clara Campoamor decide darse de baixa do Partido Radical. Porén, no futuro verá como as portas de Izquierda Republicana, onde tentou ingresar para retomar a acción política, se pechan para ela e, deste xeito, se pecha tamén a posibilidade de volver ser deputada.

Campoamor vivirá este ataque á súa persoa, que a responsabilizaba, case que en exclusiva, da inestabilidade da República, como unha grande afrenta. Un agravio do que só se poderá resarcir cando, en 1936, o pobo, coas mulleres votantes incluídas, outorguen a maioría á Fronte Popular. Pouco tempo despois deste acontecemento, e pouco tamén de que a República sufrise o golpe de Estado de Franco, Clara Campoamor escribirá este texto. Un texto de intervención e esclarecemento. Un texto para poñer os puntos sobre os is.

Hai dous aspectos en Clara Campoamor que, para quen isto escribe, lembran moito á visión da II República que deita Castelao no Sempre en Galiza, así como á evolución política do rianxeiro. Non é de estrañar, as reivindicacións de Campoamor e de Castelao tiñan algo en común: ambas sobardaban e puñan en contradición ao republicanismo reivindicando a existencia de suxeitos políticos non recoñecidos por aquel. Cuestión á parte, cómpre dicilo, é que se Castelao si foi coherente votando a favor do voto das mulleres, Campoamor destacou sempre pola súa oposición á cooficialidade das linguas diferentes do castelán e votou en contra da cooficialidade do catalán no Estatuto de autonomía desa nación.

Do mesmo xeito que en Castelao, en Clara Campoamor prodúcese, ao longo da súa participación nos órganos políticos da II República, un escoramento ideolóxico cara á esquerda; radicalización perceptible na crítica da deputada aos republicanos españois, aos que non dubidará alcumar de «pequeno-burgueses». Por outra banda, e en consecuencia co anterior, aflora en Clara Campoamor unha lucidez estrema na crítica a certa concepción formalista e institucionalista da política preponderante no establishment republicano do momento; aquela que considera suficiente a toma das institucións sen mudar as relacións de poder existentes no seo da sociedade civil.

Nun momento do libro, estas ideas exprésanse de xeito incisivo e certeiro:

  

Non ataliaba o novo réxime con perspectivas doutras remocións nacionais antepostas ás que exixise a súa incorporación aos postos de mando, que posuía a gran burguesía; era un ideal «moi revolución francesa», retocado e achicado. […] 

Por iso considerou realizada en España a revolución medíndoa pola que se fixera na translación das súas persoas ao Poder; e o medo insuperable a todo canto puidese alterar a feliz aparencia da sociedade española, que precisaba dalgo máis fondo ca o cambio na rúbrica para transformarse ata a entraña […].

Unha destas modificacións transcendentes era a liberación da muller: política, porque era unha nova forza que sumar á liberdade, e en tanto unha incógnita para os beati posidensis republicanos; civil, porque brandía a ameaza de arrebatar a exclusiva dirección económica familiar do burgués republicano.

Esta visión do republicanismo español como elitista, alleo ás vicisitudes do pobo real e confiado na contención da reacción —que ameazaba, como a historia demostrou, a vida da propia República— a través do mero acomodo nos sillóns de mando atopámolo tamén en Castelao quen, farto dos desprezos dos republicanos da Corte pola idea federal e pola descentralización do poder, escribe no Sempre en Galiza:

Non é dificultoso comprender como a Lei única que pretenda realizar unha revolución dende arriba, provoca tamén a unión de todol-os varios intreses feridos, e fortalece, pol-o tanto, a propaganda dos reaicionarios para sementaren o desbaraxuste e sublevaren âs greas acomodadas e conservadoras de toda Hespaña.