Modernización, elites e país

Este artigo foi escrito, orixinalmente, para o portal GalizaLivre. 

Na súas reflexións sobre a cuestión meridional, Antonio Gramsci sinala a ascendencia, en toda Italia, dos intelectuais naturais do sur da península, xa fose na súa versión de membros illados pero sobranceiros de intelligentsia, como de cadros medios insertados no aparato de Estado. Idea que, en boa medida, se podía aplicar á Galicia da Restauración, nas postrimerías do século XIX. Como sinala Manuel Veiga no seu O pacto galego na construcción de España (ANT, 2003), as elites galegas, nos intres da construción de España como estado nacional, asumirán o acordo implícito consistente en sacrificar a identidade cultural e política do país a cambio da modernización prometida pola integración deste no espazo económico español.

Veiga enxerga, na defectuosa aplicación á realidade galega das leis de Desamortización, a orixe do que, máis tarde e durante moito tempo, será caracterizado como "o atraso" de Galicia. Segundo Veiga, a Desamortización atraeu o investimento de incipientes capitais comerciais cara á terra —aínda afectada pola figura do foro, un resto do Antigo Réxime— que contribuíu a unha refeudalización e ao desvío do capital produtivo ao rendista.

Unido a isto, as leis españolas proteccionistas co trigo castelán, cos altos fornos vascos e co textil catalán, en detrimento dunha industria galega (cárnica, conserveira) volcada na exportación (Inglaterra) e que padecerá fortemente a crise agraria europea de finais do XIX, levará o país á sangría demográfica (do 15% da poboación do Estado no s. XVIII ao 8% a finais do XX), ata o punto de que a emigración, convertida xa no auténtico motor económico das buguesías dos portos atlánticos especializados neste tipo de trata, acadará, a finais de século, unha envergadura a medio camiño entre dous movementos migratorios europeos paradigmáticos: o irlandés e o italiano.

Neste estado de cousas, as elites galegas procurarán a súa supervivencia a través do pacto co Estado apuntado por Veiga, e empregarán a burocracia estatal —de igual xeito que os meridionais italianos de Gramsci— para o ascenso social. Deste xeito, podemos explicar a relativa abundancia de ministros, mandarines e presidentes de goberno galegos naquelas datas (e despois, como agora sabemos).

Pasado o tempo, e posto que a prometida modernización sempre chegará renqueante e será insuficiente para igualar a economía galega á media española, a vía de medre das elites a través da súa vinculación co Estado non terá marcha atrás, e só fará algo parecido a un camiño de volta cando (moito despois dese descabezamento intelectual do país que foi o golpe franquista), tras a chamada Transición, Manuel Fraga, quen foi case que de todo no Estado español, fracase na súa tentativa de ocupar a presidencia de España e procure acubillo baixo o paraugas rexionalista en Galicia (ben que para seguir servindo ao proxecto español a base controlar e embridar o país desde as neonatas institucións rexionais).

Pero a este carácter mediador das elites galegas entre o groso da poboación e o aparato do Estado, haberá que sumar, coa creación dunha imitación pobre e tardía do Welfarestate co que adozar a falta de ruptura co réxime franquista e as reconversións (liquidacións) industriais ás que obrigará o proxecto europeo, a incorporación de grandes cantidades de funcionarios ás distintas institucións que se irían creando. Se ben existen outras CCAA que fornecen de máis funcionarios ao Estado que Galicia (Extremadura, Andalucía, Castela-León, Castela A Mancha...), o noso país atópase no seguinte grupo máis numeroso, sendo, non por casualidade, Cataluña, a que menos contribúe. Tamén se atopa a nosa terra entre as que máis contribúen con efectivos a corpos como a Garda Civil, ademais de contar cunha gran masa de poboación, maioritaria en non poucos concellos, dependente, directamente, de pagamentos do Estado a través do sistema de pensións; unha masa que, hoxe, conforma o principal bloque demográfico que sostén as maiorías do Partido Popular no Estado e en Galicia.

Pero que a modernización do país —concepto que, como dispositivo ideolóxico, debemos problematizar e cuestionar de raíz— neste esquema de suxección ao Estado español, segue a ser defectuosa, demóstrano as cifras. O PIB por habitante en Madrid era, en 2016, o 136,6% da media española, no País Vasco o 132% e en Cataluña o 119%, mentres que o PIB galego supuña o 89,1. En termos demográficos, co 5,8% da poboación do Estado en 2017, xa se fala de colapso da demografía en Galicia. Canto á emigración, esta regresou con forza, encabezando de novo, especialmente na xente moza, o ranking do Estado de persoas emigradas.

Porén, un novo elemento, cada vez máis central, entra no taboleiro de xogo desde a incorporación de Galicia e do Estado —tras o longo e accidentado período de construcción nacional-estatal español— no espazo da Unión Europea. Tamén esta incorporación contiña unha promesa de modernización; pero se esta non será completa para España —como mostrou con crueza a crise financeira global de 2007 e a conseguinte agudización da fenda entre Estados acredores e debedores—, menos aínda o será para Galicia, a súa periferia. O noso país, no ano 1996, posuía arredor do 70% do PIB da media europea, en 2003 chegaba ao 80% e, no cénit da burbulla inmobiliaria, o país chegou a acadar o 89% do PIB respecto á media da UE. Hoxe, porén, o PIB regresou a datos de 2003, pero cunha realidade industrial, e uns visos de futuro (terceirización baseada na man de obra precaria) moito máis pobres que cando se entrou no club de Bruxelas. Unha desconverxencia, compre engadir, que no Estado español presenta mellor cara canto máis rica é a CCAA.

É ben pensarmos se, ante esta nova realidade pretensamente postnacional, as elites galegas (caso de que estas aínda existan) renovarán o pacto sinalado por Manuel Veiga: renuncia á identidade e á política propia e integración en "Europa" a través do Estado español ou, consorte ás arelas do independentismo europeísta catalán, incorporación ao espazo pospolítico europeo como ente xeopolítico propio. Se temos que facer caso ás pacatas reaccións da prensa e dos empresarios galegos á exclusión do país das redes de movemento de mercadorías europeas (o famoso Corredor Atlántico de Mercadorías que, no Estado español, non toca o Atlántico), todo semella indicar que o pacto da Restauración continuará plenamente vixente. Se atendemos ao carácter funcionarial (incrustado, por tanto, no Estado) do que queda de clase media e ao inxente número de pensionistas, é probable, salvo quebra financeira do Estado (algo que, visto o visto, tampouco se pode descartar totalmente), que ese bloque se manteña sólido nos tempos que veñen.