Cine fantástico e sublimación

Hai varios motivos que me impiden acudir ao cine máis a miudo do que o fago: o pobre da oferta, o absurdo do sistema de dobraxe e o prezo. Porén, de cando en vez non só asisto ás salas senón que me atrevo con algunha película das consideradas mainstream. Onte foi un deses días. A película: District 9 (Neill Blomkamp, 2009).
O máis interesante do xénero de ciencia ficción para os que non somos especialmente afeccionados á conxunción de ferralla e bechos é o que ten de escaparate das fobias psicosociais dun tempo e dun lugar. Nun interesante artigo titulado Gigantas/ casas/ ciudades. Apuntes para una topografía política del género y la raza Beatriz Preciado analiza a representación da muller monstruosa no cinema de ciencia ficción dos anos cincuenta, sobre todo a partir da película The attack of the 50 foot woman (Nathan Herz, 1958), como unha reacción ansiosa dos varóns pola ocupación por parte das mulleres de raza branca de novos espazos de visibilidade social (por certo que este subxénero das xigantas habería ter un novo momento de gloria o ano 1962 coa curta de Fellini A tentación do doutor Antonio, incluída na obra colectiva Bocacio 70, na que unha exuberante Anita Eckberg facía as veces de muller descomunal e acosadora do pusilánime Antonio). Seguindo esta liña de argumentación poderiamos afirmar que a ficción clásica de Orson Welles para a radio A guerra dos mundos (1938) conseguiría facer real ante o seu público –e tan real– a ameaza latente de invasión estranxeira –xa fóse esta levada a cabo por extraterrestres ou por soviéticos (para o caso era case o mesmo)– que supostamente pendía sobre os USA naquela altura; que o Planeta dos simios (Franklin J. Schaffner, 1968) representaría a obsesión –e novamente o medo– estadounidense polo problema negro nuns intres en que os afroamericanos comezaban a tomar consciencia política e a levantarse contra a discriminación racial; e que filmes como Independece day (Roland Emmerich, 1996) colmarían nos anos noventa, e a base de invasión marciana pura, o grande baleiro que deixou a caída da URSS como antagonista mundial –pouco despois este baleiro sería enchido directamente polo desastre natural en filmes como Tormenta perfecta (Wolfgang Petersen, 2000)– polo menos ata a construcción do novo inimigo en forma de árabe fundamentalista, un inimigo que, por ter entrado na historia non como ameaza fantasma senón como brutal realidade o día 11 de setembro de 2001 non precisou do labor exorcizador do cine, de aí, se cadra, que fose tan mal recibida nos Estados Unidos a tentativa de Oliver Stone de recrear en World Trade Center (2006) os últimos momentos dun dos avións que haberían ser esnafrados contra as torres xemelgas.
Para rematar con este breve percorrido polas neuroses do stablishment cinematográfico, e antes de entrar no que quero dicir de District 9, citar tamén The day after tomorrow, unha cinta do 2004 dirixida novamente por Roland Emmerich que podería representar a lectura hollywoodiense do medo ao cambio climático.

E que medo reprimido atopamos logo en District 9? Fagamos primeiro unha pequena sinopse.
A historia comeza co feito consumado de que unha nave alieníxena permanece inmóbil sobre o espazo aéreo da cidade de Johanesburgo. Nestes primeiros compases da película o director adopta un estilo de falso documental no que vamos coñecendo algúns datos sobre que está sucedendo nesa cidade. Entre estes datos destaca, por exemplo, que cando os humanos accederon á nave atoparon centos de alieníxenas en malas condicións, desnutridos e enfermos. Pronto sabemos tamén que pasado o tempo os alieníxenas foron segregados nun barrio da cidade (o Distrito nove) onde os seres humanos non adoitan entrar. Neste barrio os alieníxenas malviven en condicións pésimas, compran comida de gato –para eles unha droga– a mafias nixerianas que tamén trafican con mulleres e armas. Os alieníxenas son desprezados polos humanos por causar alborotos, roubos e problemas. Ademais, os humanos consideran aos alieníxenas pouco intelixentes, sucios e agresivos sendo apreciados unicamente os alieníxenas traballadores. A MNU, unha empresa contratada polo goberno para trasladar aos alieníxenas desde o Distrito 9 a un campo de concentración nas aforas da cidade, nomeará a Wikus van der Merve, un home inocente casado coa filla do xefe, como encargado de levar a cabo esta tarefa. Unha vez no Distrito 9, Wikus, manexando un cilindro metálico atopado no rexistro da casa dun dos alieníxenas, derrama sen querer un estraño líquido no rostro que lle provocará mutacións no seu corpo. A partir deste momento a película consiste en comprobar como Wikus tenta recuperar, coa posterior axuda do alieníxena que gardaba o líquido na casa e que tamén o necesita para regresar ao seu planeta, o estraño cilindro –agora nas mans da MNU– para poder retornar ao seu estado humano orixinal.
Desta película ambientada en Sudáfrica díxose que pretendía ser unha alegoría do apartheid. Porén, na miña opinión, o feito de estar localizada naquel país, e en concreto na súa capital, é o que asegura que a trama non ten nada que ver co réxime racista afrikáner. Nos testemuños do falso documental sobre os alieníxenas, brancos e negros opinan coa mesma carraxe sobre os intrusos, ademais, non hai ningún tipo de posible vinculación política ou emocional entre os personaxes negros da película e os alieníxenas. Pero se cadra a proba máis concluínte de que o filme non ten nada que ver co apartheid, ou polo menos non co apartheid histórico, é que o protagonista, o ser humano que acabará converténdose en alieníxena, será Wikus van der Merve, un home branco que, como o seu apelido indica, pertence á minoría neerlandesa tradicionalmente dominante en Sudáfrica. O rol que xoga Wikus nesta historia é o da persoa que, atopándose no vértice superior da pirámide social, vaise ver, por unha mala xogada do azar, baixando chanzos (con cada pequena mutación do seu corpo un chanzo máis) ata caer no máis baixo de todos, no estatuto de alieníxena.
Tras os primeiros momentos de falso documental onde a película mostra unha maior vocación artística o filme decae e limitámonos a asistir a unha orxía de disparos, persecucións e mesmo algunhas brincadeiras para distender a acción no que só un elemento é digno de interese: comprobar como o protagonista vai experimentando empatía polo Outro e tomando consciencia da súa necesidade de rebelarse ante o estado de cousas na medida en que el mesmo descende socialmente e sufre a discriminación, isto é, na medida en que, por mor das sucesivas mutacións, vai transformándose nun Outro.
Pero entón que medo sublimado atopamos en District 9? Móstransenos alieníxenas esfameados e amoreados arribando nunha nave a unha cidade que, ademais de ser a máis rica de África na realidade, actúa na ficción como metáfora de calquera cidade moderna occidentalizada. Tamén vemos marxinalidade, drogadicción, contacto con mafias, traballos ingratos, trato brutal por parte das autoridades e desprezo absoluto polos dereitos máis básicos dos alieníxenas. Acaso non nos sona todo isto?
Se ben parece obvio que a película trata do medo ao Outro en xeral, o primeiro medo que, na miña opinión, e de maneira máis concreta, sublima esta película é o mesmo medo que levou á fascistoide Italia de Berlusconi a considerar un delito non ter os papeis en regra: o medo á inmigración. O segundo dos medos é aínda máis complexo. É o medo que impide a solidariedade entre as clases baixas autóctonas e os recén chegados: o medo ao desclasamento. Que ese desclasamento o protagonice unha persoa situada no máis alto da estratificación social non fai máis que agudizar o pánico entre os que se sitúan en posicións intermedias ou baixas da escala, levándoos a radicalizar as súas prevencións (por exemplo votando á extrema dereita) para evitar o desecenso.
A película de Neill Blomkamp ben podería ser, polo tanto, o produto destas neuroses traducido á liguaxe da cultura audiovisual de masas contemporánea.