Dúas espadas

Alá polo século XIV, o rei francés Filipe IV alcumado o Fermoso, por verse necesitado de recursos, pretendeu obrigar á igrexa a pagar tributos. Este feito motivaría unha agre disputa entre este monarca e o Papa Bonifacio VIII por ver cal das dúas autoridades prevalecía sobre a outra. O choque remataría coa morte do Papa e o traslado da sé papal desde Roma ata as beiras do Ródano —á impresionante residencia dos Papas de Aviñón— lugar que na actualidade alberga as representacións do coñecido festival de teatro. A victoria de Filipe e o conseguinte período aviñonés do papado supuxo a supeditación do poder universal da igrexa ao poder secularizado e territorializado do rei, considerándose, polo tanto, un fito no que á laicización do poder se refire.
Como resultado dun proceso que se habería iniciar xa no século XII, coa lea polo dominium mundi (o dominio universal) entre o Sacro Imperio Romano Xermánico e o papado, e no ambiente escolástico da época, diferentes figuras intelectuais van tomar partido pola causa do Papa ou do rei respectivamente, xerando toda unha literatura sobre lexitimidade política. Entre os lugares comúns daquelas discusións, repasadas por Bernardo Bayona Aznar en El origen del Estado laico desde la Edad Media (Tecnos, 2009), habería aparecer de forma reiterada a «doutrina das dúas espadas».
Segundo a interpretación que os defensores da prevalencia do rei fixeron desta teoría, Deus tería cedido unha espada ao papado para gobernar exclusivamente os asuntos espirituais e outra ao rei para gobernar exclusivamente os asuntos terreais debendo o Papa, polo tanto, someterse, no que a asuntos terreais se refire, á xurisdicción do reino. Segundo a interpretación dos defensores do Papa da doutrina das dúas espadas, a espada do rei non sería máis que unha concesión sempre dependente da omnipotente espada papal, única fonte de lexitimidade verdadeira. A medio camiño das dúas posturas, os defensores da chamada «vía media», outorgaban igual carta de natureza a un e a outro poder.

No presente, cando a igrexa católica xa é só unha sombra do que era, outro tipo de organizacións universais disputan a lexitimidade ás institucións políticas conformadas polos cidadáns. O papado de hoxe constitúeno superestructuras tecnocráticas e grandes empresas multinacionais que pretenden convencernos de que só a súa espada dispón de poder real.
Se no século XIV intelectuais da talla de Marsilio de Padua, un dos pais do pensamento político moderno, optaron claramente pola espada do poder laico, comprendendo que cando se baten dúas espadas nunha loita histórica un debe posicionarse fuxindo da mediocridade, no século XXI a maioría dos intelectuais semellan máis papistas co Papa, sendo poucos os que se atreven a cuestionar a lóxica economicista que, como o cristianismo no medievo, impregna transversalmente todos os recunchos da nosa existencia e fai imposible a vida aos seus herexes.

* * * * *

Algúns dos defensores da «vía media» como Xoan de París inspiráronse, para as súas argumentacións, na filosofía de Aristóteles por interposición de Tomé de Aquino. Aristóteles dicía que a virtude se encontra no termo medio entre dous estremos e seguro que Felipe González, ese herdeiro da tradición da «vía media», pensa moito en Aristóteles cando fala. Se nunhas declaracións recollidas polo diario Público o pasado vinte e cinco de xuño, o expresidente español alertaba contra as tentacións de «liquidar o sistema» xurdidas a raíz da crise financeira, noutras de hai un par de días, o estadista mundial vitalicio González alertaba sobre a necesidade de non esquecer que a orixe da crise estivo no sector financeiro e non nos gobernos e urxía a reformar aquel de vez —co gallo do vindeiro cumio do G20 de setembro— e a non incubar «o mesmo lixo que nos levou a esta crise».
Con similar vontade reformadora, El País publicaba o día trece deste mes un longo e pedagóxico artigo de Paul Krugman onde o Nobel de economía facía memoria dos máximos epígonos desa disciplina desde Adam Smith ata a Escola de Chicago pasando por John Maynard Keynes. Deste texto colixíase que, de entre todo o que Krugman entende por posible/desexable, a doutrina do vello economista británico é a que se sitúa máis próxima ao virtuoso medio, xa que, nas súas propias palabras, «a economía keynesiana segue sendo o mellor armazón que temos para dar sentido ás recesións».
En liña semellante á de Krugman e González —reforma ma non troppo— falou onte Obama en Wall Street ante un estamento financeiro tan pouco acostumado a pagar tributos como o Papa Bonifacio VIII. Celebrábase o cabodano do falecemento do xigante financeiro Lehman Brothers e o presidente estadounidense acudiu á meca do capitalismo para advertir, en aristotélico modo, que «remataron os tempos dos excesos»; o que é outra maneira de anunciar a chegada dos tempos da virtude.
Se me interesan as declaracións de personaxes como os citados é porque coñecer que pensa o sector máis morno da esquerda (de tan morno case frío) axuda a termos unha imaxe máis nítida, por vía indirecta, da capacidade de influencia e de presión que ten no mundo o pensamento autenticamente de esquerdas. E vese que aquela non é moita.
Pero hai por aí algún herexe que se atreve a dicir esta boca é miña. Walden Bello, se cadra sabedor de que non existe un termo-medio-en-si alleo aos dous estremos que aleatoriamente prefiramos trazar con anterioridade, suxire, no artigo titulado Chegou a hora de pór fin á globalización?, un outro camiño diferente ao de González, Krugman e, por suposto, Obama, para acadar a virtude: a desglobalización.
O filipino desenvolve en once puntos a súa alternativa. Un resumo da mesma incluiría as seguintes ideas: 1. Máis mercado interior, menos exportación. 2. Produción a escala comunitaria ou nacional. 3. Proteccionismo das economías locais fronte o dumping das grandes corporacións (véxase o caso do leite galego). 4. Política industrial que favoreza ao sector manufactureiro. 5. Redistribución do ingreso e da terra. 6. Menos crecemento, máis calidade de vida e máis medio ambiente. 7. Desenvolvemento mediante tecnoloxías sostibles. 8. Democratización da toma de decisións en materia económica. 9. Institucionalización do control por parte da sociedade civil do sector privado e do Estado. 10. Instauración dun sistema de propiedade mixto (cooperativas, sector privado, sector público) con exclusión de multinacionais. 11. Substitución de institucións globais tipo FMI ou BM por outras de caracter rexional tipo ALBA baseadas non tanto no libre comercio canto na cooperación.

De todos os puntos, o oitavo, democratizar a toma de decisións en materia económica, paréceme o máis importante, ou polo menos, o mínimo necesario para poder levar a cabo os outros todos. Pero pór en práctica ese punto evidenciaría con total virulencia o rexurdir dunha nova doutrina das dúas espadas como a que imperou na Europa dos séculos XII ao XIV. Por un lado a espada do deus ex machina da economía. Polo outro a espada da sociedade civil politicamente consciente. E novamente en litixio —con máis urxencia se cabe desde a evidencia do cambio climático— a cuestión do dominio universal; o vello dominium mundi que enfrontara, hai xa tantísimo tempo, aos partidarios do Papa Bonifacio VIII contra os partidarios do rei Filipe IV de Francia alcumado o Fermoso.