9/19/2009

Cine fantástico e sublimación



Hai varios motivos que me impiden acudir ao cine máis a miudo do que o fago: o pobre da oferta, o absurdo do sistema de dobraxe e o prezo. Porén, de cando en vez non só asisto ás salas senón que me atrevo con algunha película das consideradas mainstream. Onte foi un deses días. A película: District 9 (Neill Blomkamp, 2009).

O máis interesante do xénero de ciencia ficción para os que non somos especialmente afeccionados á conxunción de ferralla e bechos é o que ten de escaparate das fobias psicosociais dun tempo e dun lugar. Nun interesante artigo titulado Gigantas/ casas/ ciudades. Apuntes para una topografía política del género y la raza Beatriz Preciado analiza a representación da muller monstruosa no cinema de ciencia ficción dos anos cincuenta, sobre todo a partir da película The attack of the 50 foot woman (Nathan Herz, 1958), como unha reacción ansiosa dos varóns pola ocupación por parte das mulleres de raza branca de novos espazos de visibilidade social (por certo que este subxénero das xigantas habería ter un novo momento de gloria o ano 1962 coa curta de Fellini A tentación do doutor Antonio, incluída na obra colectiva Bocacio 70, na que unha exuberante Anita Eckberg facía as veces de muller descomunal e acosadora do pusilánime Antonio). Seguindo esta liña de argumentación poderiamos afirmar que a ficción clásica de Orson Welles para a radio A guerra dos mundos (1938) conseguiría facer real ante o seu público –e tan real– a ameaza latente de invasión estranxeira –xa fóse esta levada a cabo por extraterrestres ou por soviéticos (para o caso era case o mesmo)– que supostamente pendía sobre os USA naquela altura; que o Planeta dos simios (Franklin J. Schaffner, 1968) representaría a obsesión –e novamente o medo– estadounidense polo problema negro nuns intres en que os afroamericanos comezaban a tomar consciencia política e a levantarse contra a discriminación racial; e que filmes como Independece day (Roland Emmerich, 1996) colmarían nos anos noventa, e a base de invasión marciana pura, o grande baleiro que deixou a caída da URSS como antagonista mundial –pouco despois este baleiro sería enchido directamente polo desastre natural en filmes como Tormenta perfecta (Wolfgang Petersen, 2000)– polo menos ata a construcción do novo inimigo en forma de árabe fundamentalista, un inimigo que, por ter entrado na historia non como ameaza fantasma senón como brutal realidade o día 11 de setembro de 2001 non precisou do labor exorcizador do cine, de aí, se cadra, que fose tan mal recibida nos Estados Unidos a tentativa de Oliver Stone de recrear en World Trade Center (2006) os últimos momentos dun dos avións que haberían ser esnafrados contra as torres xemelgas.
Para rematar con este breve percorrido polas neuroses do stablishment cinematográfico, e antes de entrar no que quero dicir de District 9, citar tamén The day after tomorrow, unha cinta do 2004 dirixida novamente por Roland Emmerich que podería representar a lectura hollywoodiense do medo ao cambio climático.


E que medo reprimido atopamos logo en District 9? Fagamos primeiro unha pequena sinopse.
A historia comeza co feito consumado de que unha nave alieníxena permanece inmóbil sobre o espazo aéreo da cidade de Johanesburgo. Nestes primeiros compases da película o director adopta un estilo de falso documental no que vamos coñecendo algúns datos sobre que está sucedendo nesa cidade. Entre estes datos destaca, por exemplo, que cando os humanos accederon á nave atoparon centos de alieníxenas en malas condicións, desnutridos e enfermos. Pronto sabemos tamén que pasado o tempo os alieníxenas foron segregados nun barrio da cidade (o Distrito nove) onde os seres humanos non adoitan entrar. Neste barrio os alieníxenas malviven en condicións pésimas, compran comida de gato –para eles unha droga– a mafias nixerianas que tamén trafican con mulleres e armas. Os alieníxenas son desprezados polos humanos por causar alborotos, roubos e problemas. Ademais, os humanos consideran aos alieníxenas pouco intelixentes, sucios e agresivos sendo apreciados unicamente os alieníxenas traballadores. A MNU, unha empresa contratada polo goberno para trasladar aos alieníxenas desde o Distrito 9 a un campo de concentración nas aforas da cidade, nomeará a Wikus van der Merve, un home inocente casado coa filla do xefe, como encargado de levar a cabo esta tarefa. Unha vez no Distrito 9, Wikus, manexando un cilindro metálico atopado no rexistro da casa dun dos alieníxenas, derrama sen querer un estraño líquido no rostro que lle provocará mutacións no seu corpo. A partir deste momento a película consiste en comprobar como Wikus tenta recuperar, coa posterior axuda do alieníxena que gardaba o líquido na casa e que tamén o necesita para regresar ao seu planeta, o estraño cilindro –agora nas mans da MNU– para poder retornar ao seu estado humano orixinal.
Desta película ambientada en Sudáfrica díxose que pretendía ser unha alegoría do apartheid. Porén, na miña opinión, o feito de estar localizada naquel país, e en concreto na súa capital, é o que asegura que a trama non ten nada que ver co réxime racista afrikáner. Nos testemuños do falso documental sobre os alieníxenas, brancos e negros opinan coa mesma carraxe sobre os intrusos, ademais, non hai ningún tipo de posible vinculación política ou emocional entre os personaxes negros da película e os alieníxenas. Pero se cadra a proba máis concluínte de que o filme non ten nada que ver co apartheid, ou polo menos non co apartheid histórico, é que o protagonista, o ser humano que acabará converténdose en alieníxena, será Wikus van der Merve, un home branco que, como o seu apelido indica, pertence á minoría neerlandesa tradicionalmente dominante en Sudáfrica. O rol que xoga Wikus nesta historia é o da persoa que, atopándose no vértice superior da pirámide social, vaise ver, por unha mala xogada do azar, baixando chanzos (con cada pequena mutación do seu corpo un chanzo máis) ata caer no máis baixo de todos, no estatuto de alieníxena.
Tras os primeiros momentos de falso documental onde a película mostra unha maior vocación artística o filme decae e limitámonos a asistir a unha orxía de disparos, persecucións e mesmo algunhas brincadeiras para distender a acción no que só un elemento é digno de interese: comprobar como o protagonista vai experimentando empatía polo Outro e tomando consciencia da súa necesidade de rebelarse ante o estado de cousas na medida en que el mesmo descende socialmente e sufre a discriminación, isto é, na medida en que, por mor das sucesivas mutacións, vai transformándose nun Outro.
Pero entón que medo sublimado atopamos en District 9? Móstransenos alieníxenas esfameados e amoreados arribando nunha nave a unha cidade que, ademais de ser a máis rica de África na realidade, actúa na ficción como metáfora de calquera cidade moderna occidentalizada. Tamén vemos marxinalidade, drogadicción, contacto con mafias, traballos ingratos, trato brutal por parte das autoridades e desprezo absoluto polos dereitos máis básicos dos alieníxenas. Acaso non nos sona todo isto?
Se ben parece obvio que a película trata do medo ao Outro en xeral, o primeiro medo que, na miña opinión, e de maneira máis concreta, sublima esta película é o mesmo medo que levou á fascistoide Italia de Berlusconi a considerar un delito non ter os papeis en regra: o medo á inmigración. O segundo dos medos é aínda máis complexo. É o medo que impide a solidariedade entre as clases baixas autóctonas e os recén chegados: o medo ao desclasamento. Que ese desclasamento o protagonice unha persoa situada no máis alto da estratificación social non fai máis que agudizar o pánico entre os que se sitúan en posicións intermedias ou baixas da escala, levándoos a radicalizar as súas prevencións (por exemplo votando á extrema dereita) para evitar o desecenso.
A película de Neill Blomkamp ben podería ser, polo tanto, o produto destas neuroses traducido á liguaxe da cultura audiovisual de masas contemporánea.

18 comentários:

Torcinho disse...

Vostede fala tan ben e é tan serioso que resulta un chisco intimidante comentar aquí. E logo que a maior parte da xente somos moi La Noria.

SOS disse...

Homem, vou ver o filme antes de ler o teu comentário. Depois trocamos umas ideias, ok? A como vão as coisas na "cidade mais barata" do estado espanhol? Vi isso na tele, aquela caixinha de produzir alienação... Abraços!

O Fuco disse...

Cossimo, deixa que @s nen@s se acheguen a min. Por certo, La Noria que é, unha churrascaría?

SOS o que seguro que non falou a TV é que esta tamén é unha das cidades do estado español con salarios máis baixos. Agardo pola túa experta opinión. Apertas.

Willy S. disse...

o mellor de todo é que en Nixeria o goberno prohibiu a película por denigrar aos habitantes deste país! evidentemente, tras isto a xente tirouse como loca a mercar dvds piratas para ver se era certo que un grupo de nixerianos protagonizaba unha película de hollywood facendo de malos

(permítome recomedarlle para unha análise posterior "os substitutos", a anécdota argumental é unha merda; pero a película ten un punto interesante con respecto á simbolización das neuroses e os medos contemporáneos, e bruce willis mola moito no seu papel de poli vello acabado... da idea orixinal tería saído unha boa serie de televisión, pero en vez diso preferiron unha cousa de hora e media que non satisfará a ninguén)

O Fuco disse...

Willy, anoto a túa recomendación aínda que non sei se tanto cine hollywoodiense me sentará mal. O outro día fun ver a última de Tarantino...

Willy S. disse...

eu tamén, e recoñezo que malia non ser moi tarantinista o pasei ben, en especial co comando cazanazis, os inglorius basterds eses

Oscar Mourave disse...

(01) Meu caro Fuco, fui ao cinema hoje por tua causa, e também porque gosto de ficção científica, para ver District 9 e me resultou numa experiência com algum grau de decepção em relação ao que eu sempre espero de um filme de ficção científica. Depois, como havia prometido, cheguei a casa e li o teu texto, que está muito bom, e eis-me aqui para trocar algumas ideias contigo.

Oscar Mourave disse...

(02) Primeiro queria dizer que gostei da introdução que fizeste sobre a importância do cinema como produtor discursivo de um sistema de imagens, veículador ideológico de excelência. É curioso como ainda há pessoas que desconhecem a importância da semiologia como uma ciência aplicada na busca ad verdade por detrás dos discursos construídos com o uso, neste caso, das imagens. Mas pronto, como bem disseste outro dia, não vai ser agora com Bolonha que se passará a estudá-la para além das cadeiras de Comunicação.

Oscar Mourave disse...

(03) Vamos ao filme, então. Gostei da ideia mas não do guião. Mas isso são coisas minhas e do que entendo e gosto na ficção-científica. Resulta interessante no início, o falso tom documental e a linguagem do “ao vivo” televisivo com os seus falsos códigos da simultaneidade. Os enquadramentos, o formato, os movimentos de câmera ajudam a construir aquela ideia do “real” telejornalístico. Mas ficou um pouco por ai.

Oscar Mourave disse...

(04) Como não tinha lido o teu texto, saí do cinema sem uma ideia muito precisa ou que me inquietasse para uma conversa. Felizmente tu abriste uma janela e é por ela que olho. Concordo contigo que a fobia sublimada é a da xenofobia. É bastante claro desde o início quando nos apercebemos que aquela nave espacial recebe o mesmo tratamento “semiótico” que as reportagens sobre a chegada das pateras às praias da Europa mediterrânica. Aquela espaçonave é, sem sombra de dúvida, a primeira patera inter-galáctica do cinema.

Oscar Mourave disse...

(05) Mas eu queria seguir por uma ideia que tu abandonaste. A do racismo, e a da sua elaboração política na forma do apartheid. Durante o filme me perguntava sempre porque é que teria sido sobre Johanesburgo e não sobre Los Angeles que aquela espaçonave havia parado. Os conflictos raciais, a violência, a existência de favelas, tornavam óbvio que teríamos uma reflexão sobre o tema do apartheid, mas agora numa outra dimensão, mais planetária, porque como dizia uma dos “experts” que se falava na “raça humana” para coisificar o Outro.

Oscar Mourave disse...

(06) Tu apontaste bem um aspecto importante que é a queda do protagonista que vai perdendo, a medida que avança a sua mutação, o seu status de humano. Ou dizendo de uma outra maneira, ele vai avançando na sua desumanização representada pelos clássicos códigos de perda da capacidade de controle das necessidas. É aqui, nesta interpretação que quero avançar por um caminho que não foste, porque acho interessante analisar essa queda, porque desconfio que ela oculta um dos pilares do pensamento racista.

Oscar Mourave disse...

(07) Faz um exercício comigo e traça uma linha no tempo que vai das teses do Conde Arthur de Gobineau contidas no seu “Ensaio sobre as desigualdades das raças humanas” (1853), passando pelo eugenismo de Francis Galton (1883), atravessando as clínicas do Lebensborn do nazismo até a legalização do Apartheid em 1948.

Oscar Mourave disse...

(08) Assim como as homossexualidades e transexualidades funcionam como um elemento perturbador à constituição de uma hetero-normatividade, a mistura das “raças” exerceram ao longo da história, um pavor sobre o homem branco de que a mestiçagem com os não-brancos promovia a sua degeneração, a sua queda em direcção à animalidade. É por isso que o casamento entre brancos com não-brancos, e judeus, era formalmente proibido no nazismo e no apartheid.

Oscar Mourave disse...

(09) O protagonista cai porque comete esse pecado racista de se misturar. Na ficção do filme isso acontece involuntariamente, mas, repara bem, que um dos artifícios usados para o seu descrédito é fazer a opinião pública pensar que ele recorreu às relações sexuais e que se “contaminou” nelas. A cena final, depois de tudo ardido e destruído, dele sobre um monte de lixo a fazer uma flor com restos de coisas, deixa-nos a ideia de que nele ainda há algo de humano (a arte).

Oscar Mourave disse...

(10) O que eu não saberia te responder é se este filme contribui para a destruição da ideologia do apartheid ou o reafirma. Mas isso deixo para uma outra conversa.
Com um abraço,

O Fuco disse...

Estimado Mourave, concordo contigo na importancia do sexo en todo isto. Un dos lemas nazis era "blut und boden", sangue e terra, e só mediante o sexo é que se consegue deturpar o sangue. Ademais, toda política segregadora (e non é necesario reeditar Soweto ou o gueto de Varsovia para que exista segregación) ten por finalidade última a de poñer trabas á mestizaxe. É por iso que os ricos envían aos seus fillos a escolas diferentes dos pobres. É por iso que os ricos moran en barrios diferentes dos pobres. É por iso que as clases medias urbanas galegas(a burguesía)desprezan o galego para diferenciarse das clases baixas rurais.En realidade o do racismo non é máis ca un problema de clase levado ás súas últimas consecuencias.
Sobre o de se o filme deslexitima ou non a segregación, penso que a escena da flor é a máis ambigua de todas, xa que ven dicir que o personaxe non acaba de identificarse de todo co que agora é, senón que segue con saudades do que foi. O filme sería un canto á rebeldía se o protagonista comezase a loitar para reverter a inxustiza que se comete cos alieníxenas. Pero en realidade vemos que o que desexa o protagonista é retornar (ou non esquecer) ao que foi, isto é, desexa recuperar (ou non perder de todo) a situación de privilexio.

O Fuco disse...

Ah! Esquecíame de darlle os parabéns polos resultados de onte.