La linea que separa a Occidente de Oriente no es tanto un hecho de la naturaleza como un producto de la fabricación humana al que he denominado «geografía de la imaginación».
Edward W. Said. Repensar el Orientalismo. Reflexiones sobre el exilio. (Debate, 2005)
Edward W. Said. Repensar el Orientalismo. Reflexiones sobre el exilio. (Debate, 2005)
Nalgún dos seus libros, non lembro agora mesmo cal, Slavoj Zizek reflexionaba sobre o concepto do "balcánico". Viña dicir o esloveno que, para o imaxinario europeo, o balcánico, cos seus compoñentes de salvaxismo aldeán, exotismo oriental e incorrixible desorganización, sempre se asocia co que está «un pouco máis ao leste» —ben sexa este leste unha categoría xeográfica ou cultural. Así, para os serbios os Balcáns comezarían en Bulgaria ou en Albania, para os católicos croatas os Balcáns comezarían pola ortodoxa Serbia, para os apracibles eslovenos os Balcáns comezan en Croacia, mentres que para os austríacos, Eslovenia é xa pleno Balcán. Seguindo coa lóxica, abundaba Zizek, Austria sempre foi un coadoiro de bárbaros para o resto dos países xermanófonos, ao tempo que este compoñente incivilizado é atribuído polos franceses á propia Alemaña. Pero tamén Francia, e en xeral todo o que cheire a continental, aparece como estraño para a flegmática Inglaterra, de igual xeito que —concluía o filósofo— Europa toda, vista cos ollos dos EEUU, non é máis ca unha gran Babilonia. E porén, cuestiónome eu, tendo en conta que boa parte do suposto exotismo balcánico é responsabilidade do legado do imperio Otomán, existiría acaso lugar máis acaído que a propia Turquía para percibir máis nitidamente este caracter flutuante e inestable de toda identidade que describía Zizek na pasaxe evocada?
O premio Nobel de literatura do 2006 Orhan Pamuk, no capítulo titulado Con ollos occidentais pertencente ao seu Istambul. As lembranzas da cidade —recén saído do prelo da man de Galaxia e con tradución da miña admirada Lara Domínguez— confesa: «Ata certo punto a todos nos preocupa o que os estranxeiros e foráneos poidan pensar de nós. Pero se a inquietude nos doe e nubra as nosas relacións coa realidade, volvéndose máis importante que a propia realidade, temos un problema. O meu interese na aparencia da cidade nos ollos occidentais é —como para a maioría dos istambulitas— moi turbulento». O libro, unha tentativa de autobiografía (ben que dos primeiros anos de vida) dun rapaz de familia burguesa ao que en realidade non lle sucedeu nada digno de ser escrito salvo ter nacido no lugar en que naceu, acaba sendo, a fin de contas, o retrato dunha cidade acomplexada e orgullosa a partes iguais, capital económica e cultural dun país que, polo seu caracter fronteirizo, resulta tan estraño a ollos de Occidente como de Oriente. Entre os paralelismos coa nosa realidade —e non debemos esquecer que a Península Ibérica é outro dos límites onde Europa máis se interroga sobre si mesma— destacaría o capítulo no que se debulla polo miúdo o hüzün —«a palabra turca que designa a melancolía»— no que Pamuk recorda máis a un saudosista portugués que á imaxe que podiamos ter por estes lares dun escritor turco, e Istambul, sucedáneo de Lisboa, amósase coma un inmenso e decadente decorado de paredes descascadas agardando por outro Dom Sebastião, para sempre perdido, que a redima. Outro posible paralelismo: todos aqueles capítulos que dan conta dos testemuños que diversos escritores románticos franceses (Gautier, Nerval, Flaubert), verdadeiros flâneurs na cidade moito tempo antes que surrealistas ou situacionistas, deixaron sobre a vella Constantinopla. Imposible non comparar a súa mirada coa que propiciou o item do "español", tamén creado polos franceses do XIX, onde por exemplo unha Carmen de Mérimée/Bizet e os seus tópicos da paixón, a vinganza e os ciumes son recreados con tal pericia e atractivo que o propio país así retratado acabará por identificarse acriticamente coa nova imaxe.
Máis sobre Turquía. En El estado del mundo. Anuario económico geopolítico mundial 2009 (Akal, 2008) abórdase, a propósito daquel país, a figura de Abdullah Güll, elexido no verán do 2007 presidente da república, e a desconfianza que levantou o seu nomeamento no exército (garante da laicidade do estado) e no stablishment kemalista. Güll, integrante do Partido da Xustiza e o Desenvolvemento (AKP) de tinte islamista moderado, accedeu á presidencia grazas ao apoio que lle brindou a gran masa de inmigrantes, cada vez mellor situada economicamente, vindos da Anatolia (novamente o leste) á cosmopolita e europea Istambul na que creceu Orhan Pamuk, facendo renxer os alicerces dun país que pretendía occidentalizarse de vez seguindo o ronsel trazado polo seu mentor Mustafa Kemal Atatürk.
No número correspondente ao verán do 2008 da New Left Review, un artigo de Cihan Tugal, titulado La revitalización de Estambul, exprésase como segue: «En la era neoliberal, la primera y la segunda generación de ocupantes ilegales, que representa a más de la mitad de la población de Estambul, han sido un problema doble para la imagen de la "ciudad global" a la que aspiraban sus dirigentes. Los nuevos migrantes han demostrado ser una gran reserva de votos para un islamismo que se proclamaba totalmente contrario a las pretensiones arquitectónicas de una ciudad global, a los grandes rascacielos, el consumo ostentoso y los estilos de vida de lujo». Estas dúas visións de Istambul, a da cidade global occidental e a da urbe islamizada inzada de mesquitas, salas de té e pequenos mercados, representaron durante moito tempo dúas visións do país, en teoría excluíntes, acordes coa súa socioloxía diversa (turcos europeizados do Bósforo vs. turcos musulmáns das zonas rurais do leste); porén, segundo observa o autor do artigo, o AKP de Erdogan e Güll, nun alarde de pragmatismo, está conseguindo sintetizar ámbalas dúas almas nunha soa: a "cidade global islámica", onde «los centros comerciales, las comunidades rodeadas de verjas, los restaurantes de lujo y los clubes de tenis coexisten con estilos de vida semi-rurales y bastiones islamistas empobrecidos, donde las llamadas a la oración de las distintas mezquitas se mezclan unas con otras». Cidade na que os centros comerciais «están atestados de gentes de todas clases, alta y pequeña burguesía, mujeres de los barrios ocupados con las cabezas tapadas en grupos familiares, grupos de jóvenes islamistas observando inquisitivamente a los consumidores». Mutación esta que viría demostrar a capacidade da economía de mercado para reproducirse sen problemas nunhas sociedades que —sexa na China onde o concepto de individuo non existe ou sexa nos países nos que campa o fundamentalismo en versión árabe, israelí ou estadounidense— parecen medievalizarse a pasos axigantados.
Este novo Istambul, vítima o mesmo que outros lugares do planeta —pensemos no Dubai da arquitectura espectáculo— dunha curiosa versión islámica da “disneicización” (feliz neoloxismo que segundo El estado del mundo define o proceso mediante o que cal os centros das cidades «se convierten en sustitutos de parques de atracción destinados principalmente al consumo y expurgados de toda consideración social o urbana») ten xa pouco que ver, a dicir de Cihan Tugal, coa «melancólica Estambul inmovilizada por la nostalgia postimperial que evoca Orhan Pamuk». E malia que o Nobel xa non nos diga nada sobre a Istambul do presente —para iso é mellor achegarse ao filme Crossing the bridge: The sounds of Istambul (2005) onde o director Fatih Akin e Alexander Hacke protagonista e membro de Einstürzende Neubauten retratan maxistralmente a riqueza musical da vella Bizancio; ben mellor, por certo, que a patética aproximación musical a Lisboa da Lisbon story (1995) de Win Wenders e Teresa Salgueiro— si nos ofrece, nalgúns dos parágrafos máis interesantes do libro («Istambul nunca foi a colonia dos occidentais que escribiron sobre ela, que a debuxaron, que a filmaron, e por iso non me preocupa o uso que estes fixeron do meu pasado e da miña historia na súa construción do exótico. De feito, os seus medos e soños resúltanme sedutores —tan exóticos para min como os nosos para eles— e non os contemplo unicamente para entreterme ou ver a cidade polos seus ollos, senón para entrar nese mundo totalmente conformado que eles evocaron. De maneira especial cando se trata de viaxeiros occidentais do século dezanove —quizais porque escribiron sobre cousas familiares en palabras que podía entender sen problemas— decátome de que a "miña" cidade en realidade non é miña. Igual que cando contemplo a liña do horizonte desde aqueles ángulos máis familiares para min, ou cando a observo nas palabras e imaxes dos occidentais que a viron antes ca min: é nestes momentos cando me enfronto ás miñas propias incertezas sobre a cidade e ao meu fráxil lugar nela.») un exercicio útil para movernos na grande urbe balcánica que é xa o noso mundo de identidades múltiples e flutuantes onde, cada vez máis, cómpre habituarse a tomar distancia dun mesmo e aprender, antes de descualificar a ninguén, a ver o ser exótico que nos habita aos ollos do outro.
O premio Nobel de literatura do 2006 Orhan Pamuk, no capítulo titulado Con ollos occidentais pertencente ao seu Istambul. As lembranzas da cidade —recén saído do prelo da man de Galaxia e con tradución da miña admirada Lara Domínguez— confesa: «Ata certo punto a todos nos preocupa o que os estranxeiros e foráneos poidan pensar de nós. Pero se a inquietude nos doe e nubra as nosas relacións coa realidade, volvéndose máis importante que a propia realidade, temos un problema. O meu interese na aparencia da cidade nos ollos occidentais é —como para a maioría dos istambulitas— moi turbulento». O libro, unha tentativa de autobiografía (ben que dos primeiros anos de vida) dun rapaz de familia burguesa ao que en realidade non lle sucedeu nada digno de ser escrito salvo ter nacido no lugar en que naceu, acaba sendo, a fin de contas, o retrato dunha cidade acomplexada e orgullosa a partes iguais, capital económica e cultural dun país que, polo seu caracter fronteirizo, resulta tan estraño a ollos de Occidente como de Oriente. Entre os paralelismos coa nosa realidade —e non debemos esquecer que a Península Ibérica é outro dos límites onde Europa máis se interroga sobre si mesma— destacaría o capítulo no que se debulla polo miúdo o hüzün —«a palabra turca que designa a melancolía»— no que Pamuk recorda máis a un saudosista portugués que á imaxe que podiamos ter por estes lares dun escritor turco, e Istambul, sucedáneo de Lisboa, amósase coma un inmenso e decadente decorado de paredes descascadas agardando por outro Dom Sebastião, para sempre perdido, que a redima. Outro posible paralelismo: todos aqueles capítulos que dan conta dos testemuños que diversos escritores románticos franceses (Gautier, Nerval, Flaubert), verdadeiros flâneurs na cidade moito tempo antes que surrealistas ou situacionistas, deixaron sobre a vella Constantinopla. Imposible non comparar a súa mirada coa que propiciou o item do "español", tamén creado polos franceses do XIX, onde por exemplo unha Carmen de Mérimée/Bizet e os seus tópicos da paixón, a vinganza e os ciumes son recreados con tal pericia e atractivo que o propio país así retratado acabará por identificarse acriticamente coa nova imaxe.
Máis sobre Turquía. En El estado del mundo. Anuario económico geopolítico mundial 2009 (Akal, 2008) abórdase, a propósito daquel país, a figura de Abdullah Güll, elexido no verán do 2007 presidente da república, e a desconfianza que levantou o seu nomeamento no exército (garante da laicidade do estado) e no stablishment kemalista. Güll, integrante do Partido da Xustiza e o Desenvolvemento (AKP) de tinte islamista moderado, accedeu á presidencia grazas ao apoio que lle brindou a gran masa de inmigrantes, cada vez mellor situada economicamente, vindos da Anatolia (novamente o leste) á cosmopolita e europea Istambul na que creceu Orhan Pamuk, facendo renxer os alicerces dun país que pretendía occidentalizarse de vez seguindo o ronsel trazado polo seu mentor Mustafa Kemal Atatürk.
No número correspondente ao verán do 2008 da New Left Review, un artigo de Cihan Tugal, titulado La revitalización de Estambul, exprésase como segue: «En la era neoliberal, la primera y la segunda generación de ocupantes ilegales, que representa a más de la mitad de la población de Estambul, han sido un problema doble para la imagen de la "ciudad global" a la que aspiraban sus dirigentes. Los nuevos migrantes han demostrado ser una gran reserva de votos para un islamismo que se proclamaba totalmente contrario a las pretensiones arquitectónicas de una ciudad global, a los grandes rascacielos, el consumo ostentoso y los estilos de vida de lujo». Estas dúas visións de Istambul, a da cidade global occidental e a da urbe islamizada inzada de mesquitas, salas de té e pequenos mercados, representaron durante moito tempo dúas visións do país, en teoría excluíntes, acordes coa súa socioloxía diversa (turcos europeizados do Bósforo vs. turcos musulmáns das zonas rurais do leste); porén, segundo observa o autor do artigo, o AKP de Erdogan e Güll, nun alarde de pragmatismo, está conseguindo sintetizar ámbalas dúas almas nunha soa: a "cidade global islámica", onde «los centros comerciales, las comunidades rodeadas de verjas, los restaurantes de lujo y los clubes de tenis coexisten con estilos de vida semi-rurales y bastiones islamistas empobrecidos, donde las llamadas a la oración de las distintas mezquitas se mezclan unas con otras». Cidade na que os centros comerciais «están atestados de gentes de todas clases, alta y pequeña burguesía, mujeres de los barrios ocupados con las cabezas tapadas en grupos familiares, grupos de jóvenes islamistas observando inquisitivamente a los consumidores». Mutación esta que viría demostrar a capacidade da economía de mercado para reproducirse sen problemas nunhas sociedades que —sexa na China onde o concepto de individuo non existe ou sexa nos países nos que campa o fundamentalismo en versión árabe, israelí ou estadounidense— parecen medievalizarse a pasos axigantados.
Este novo Istambul, vítima o mesmo que outros lugares do planeta —pensemos no Dubai da arquitectura espectáculo— dunha curiosa versión islámica da “disneicización” (feliz neoloxismo que segundo El estado del mundo define o proceso mediante o que cal os centros das cidades «se convierten en sustitutos de parques de atracción destinados principalmente al consumo y expurgados de toda consideración social o urbana») ten xa pouco que ver, a dicir de Cihan Tugal, coa «melancólica Estambul inmovilizada por la nostalgia postimperial que evoca Orhan Pamuk». E malia que o Nobel xa non nos diga nada sobre a Istambul do presente —para iso é mellor achegarse ao filme Crossing the bridge: The sounds of Istambul (2005) onde o director Fatih Akin e Alexander Hacke protagonista e membro de Einstürzende Neubauten retratan maxistralmente a riqueza musical da vella Bizancio; ben mellor, por certo, que a patética aproximación musical a Lisboa da Lisbon story (1995) de Win Wenders e Teresa Salgueiro— si nos ofrece, nalgúns dos parágrafos máis interesantes do libro («Istambul nunca foi a colonia dos occidentais que escribiron sobre ela, que a debuxaron, que a filmaron, e por iso non me preocupa o uso que estes fixeron do meu pasado e da miña historia na súa construción do exótico. De feito, os seus medos e soños resúltanme sedutores —tan exóticos para min como os nosos para eles— e non os contemplo unicamente para entreterme ou ver a cidade polos seus ollos, senón para entrar nese mundo totalmente conformado que eles evocaron. De maneira especial cando se trata de viaxeiros occidentais do século dezanove —quizais porque escribiron sobre cousas familiares en palabras que podía entender sen problemas— decátome de que a "miña" cidade en realidade non é miña. Igual que cando contemplo a liña do horizonte desde aqueles ángulos máis familiares para min, ou cando a observo nas palabras e imaxes dos occidentais que a viron antes ca min: é nestes momentos cando me enfronto ás miñas propias incertezas sobre a cidade e ao meu fráxil lugar nela.») un exercicio útil para movernos na grande urbe balcánica que é xa o noso mundo de identidades múltiples e flutuantes onde, cada vez máis, cómpre habituarse a tomar distancia dun mesmo e aprender, antes de descualificar a ninguén, a ver o ser exótico que nos habita aos ollos do outro.
Sem comentários:
Enviar um comentário