Do tempo dos monstros

Artigo escrito orixinalmente para a Revista Luzes.

Estes estraños días que vivimos quereriamos que as cousas sucedesen coma no poema de Kavafis «Agardando os bárbaros». Desexariamos non que a barbarie asomase a pata ás portas da cidade, mentres nós estabamos distraídos co ruído de fondo. Prefeririamos, antes, que todo transcorrese de acordo ao fabulado polo poeta. Que, malia a grande antelación e as moitas preparacións nosas, os bárbaros, finalmente, non chegasen nunca. E que esa ausencia servise, por si mesma, non tanto para continuar coas nosas inercias e vicios, como para mudar radicalmente todo o que xa sabiamos que era necesario mudar. Por desgraza, non habitamos no poema de Kavafis. A nova barbarie está entre nós e, ademais, colleunos desprevidos. Agora é tempo de combatela. Cando o peor desta invasión remate, será hora de dirimir que nova idea de civilización reina no mundo de despois.

Doutro tempo moi afastado, un no que os bárbaros —estes de carne e óso— tamén chegaron ás portas de Galicia, trata o fantástico traballo do escritor e historiador Antonio Rodríguez Baixeras, Voces da Galicia Bárbara (Toxosoutos, 2019). Un libro de 500 páxinas que intercala a tradución ao galego de textos latinos pertencentes a distintos momentos do extenso período tratado, cunha explicación e interpretación, a cargo do propio autor, á luz das distintas teorías e estudos que existen sobre ditos textos; o que fai, cando menos dos pasaxes comentados, unha guía asequible para un tipo de literatura que pode resultar árida para o lector non especializado.

O libro organízase en dúas grandes partes. Na primeira, o autor recorre á Crónica Iriense para facer un repaso xeral ao período en cuestión. A segunda, titulada A Galicia bárbara nos seus textos, intégrana multitude de documentos da época e os comentarios do autor; nela volven percorrerse todos eses séculos, desde a chegada dos restos de Prisciliano no 390 d.C. ata a morte do rei García no ano 1090, dun xeito máis demorado. Seiscentos anos que presenciaron a sucesión de shocks e reconstrucións que asentarían as bases xudeo-cristiás e feudais da Galicia medieval. Uns documentos do poder que, en moitos aspectos (pensemos apenas no Parroquial Suevo), porán os alicerces da organización territorial da Galicia que chegará ata o presente.

Rodríguez Baixeras arrinca cos últimos intres do imperio romano e a chegada a este recanto do mundo das tribus xermánicas —suevas primeiro, visigodas máis tarde. Tras o colapso visigodo, os textos son coetáneos da chegada dos árabes e bereberes á pensínula e do seu establecemento durante séculos no sur, con sucesivas razzias e alianzas cambiantes cos señores do norte. O gran cronista da chegada dos suevos a Galicia é Hidacio, quen escribe que «os suevos, baixo o mando de Hermerico, despois de saquear a Gallaecia central, restauran a paz que eles mesmos romperan unha vez mortos e capturados os seus polas xentes que conservaban o control dos castros». A partir de aí, suponse, houbo unha sorte de reparto do territorio entre os novos gobernantes e os galaico-romanos. Ignoramos como de abraiante puido resultar para un imaxinario galaico-romano con consciencia histórica a descomposición da súa sociedade. Tampouco sabemos como de estrañas puideron parecerlle a ese mesmo indíxena castrexo imaxinado as novas ideas relixiosas chegadas de oriente que predicaban a existencia dun deus un e trino, que exhortaban a esquecer os antigos cultos á auga, ás rochas ou ás árbores e que conseguiron impoñerse, tamén, como ideoloxía principal da nova orde instaurada polos bárbaros xermanos. Quen sabe se algún daqueles galaico-romanos inseridos nese tempo nebuloso no que algo do vello estaba a morrer e algo do novo estaba nacer, pensou que aquelas ideas —e non só os guerreiros teutóns que aparecían na porta da casa para queimala— eran monstruosas.

Se durante o primeiro colapso, que motivaría a chegada dos bárbaros, o mundo galaico-romano vería emerxer figuras como as de Prisciliano, Orosio, Eteria, etc., durante o colapso motivado pola invasión árabe vería como se articulaba, a través da cidade de Compostela e do seu mito apostólico —así como das sés políticas de Oviedo e León— os reinos cristiáns do occidente peninsular e outros fenómenos coma poidan ser os gromos das grandes ordes monásticas.

Da lectura directa dos textos traducidos, así como das explicacións de Rodríguez Baixeras, cada tipo de lector centrarase máis nun ou noutro aspecto en función dos seus propios intereses previos. O que a min me fascina da lectura de moitos destes documentos é o que nos din do espallamento e consolidación dunha ideoloxía que reinará durante toda a Idade Media e boa parte da Modernidade: o cristianismo. E é que moitos destes escritos mostran o xeito en que estes rudos poderes señoriais e eclesiásticos articulan, a través desta produción escrita, todo un novo mundo que se vai construíndo a si mesmo. Por dicilo doutro xeito: ensinan como se dá forma, nos albores do seu tempo histórico, á nova hexemonía que vai penetrando na antiga sociedade pagá.

Tomemos como exemplo o texto A corrección dos rústicos, de San Martiño de Dumio (510?-580), bispo de Braga. Trátase dunha sorte de catecismo para o estamento clerical e un alegato contra as crenzas e prácticas pagás. Na visión de Martiño, a existencia do mal na terra xustifícase a través da idea dos demos encarnados —en forma de fragas, covas ou fontes— empeñados en enganar os humanos: «Daquela o diaño e os seus ministros, os demos, que foran expulsados dos ceos, vendo que os homes ignoraban o seu Deus e creador e erraban coas criaturas, comezaron eles mesmos a se mostrar en diversas formas e a falar con eles e a pedirlles que nos altos montes e nas fragas frondosas lles ofrecesen sacrificios e os adorasen no canto de Deus». Unha práctica esta, a de «clericalizar os cregos» (crear intelectuais orgánicos, diría Antonio Gramsci), que durará en Galicia, segundo sostén Isidro Dubert, ata nada menos que o século XVIII.

O número de personaxes que percorren as páxinas destas Voces da Galicia bárbara é moi extenso. Ademais dos xa citados, aparecen outras rúbricas como poden ser a de Isidoro Hispalense, Gregorio de Tours, Venancio Fortunato, San Fructuoso, Alfonso III, San Rosendo, Vermudo III… Toda unha plétora de ilustres, moitos deles desdendentes dos antigos bárbaros suevos e visigodos que, unha vez cristianizados, encarnarán o novo sentido común imperante.

E é que esta é a conclusión que un pode tirar, tamén no presente, da chegada dos monstros nos tempos en que todo esvaece no ar: en ningún lugar está escrito de antemán cal será a ideoloxía principal que dea soporte á nova orde que consiga abrollar despois do tempo de cesura.