O cervo e a sombra (Xerais, 2021) é a última novela de Diego
Ameixeiras. Unha historia sobre a desesperada madurez dun grupo de ragazzi di vita, que diría Pasolini. Trátase
dun fresco coral construído arredor da figura de Mateo, o protagonista. Mateo
perdeu os pais de neno nun accidente de coche no que se viu implicado un cervo.
Tras «resucitar» na xuventude, ao sobrevivir unha tentativa de suicidio grazas
á intervención de Silvio, Mateo está a pasar pola súa particular penitencia en
busca da serenidade que só pode conceder a existencia dun deus que explique o
seu sufrimento e o sufrimento do mundo. Este evanxeo segundo Mateo, outra
reminiscencia pasoliniana, mergúllase no submundo das drogas, a exclusión
social, a violencia e a prostitución; pero tamén das experiencias «anxélicas» que,
nese mesmo universo urbano caído, representan os centros sociais okupados ou a
praxe social de certos curas preocupados polos desfarrapados.
O cervo, un símbolo
bíblico que identifica a Xesucristo, percorre toda esta novela de redención
imposible e final sacrificial [vén aquí á memoria outra historia de cervos e
sacrificios: The killing of a sacred deer
(Yorgos Lanthimos, 2017)]. Ameixeiras desenvolve unha traxedia protagonizada
por un suxeito cuxas coitas espirituais semellan beber dos personaxes de Chesterton
ou de Graham Greene. Ou da filosofía de SørenKierkegaard directamente. Unha obra escrita cun ritmo cinematográfico que,
cara ao final, se acelera e fai ao lector entrar na voráxine climática da
autodestrución. Un texto inzado de mencións a ítems que poderiamos denominar como
«pop gourmet» (Jean Moreau, Vitorio de Sica, Patricia Highsmith, o POUM, os Black
Panther, Léo Ferré, Marino Lejarreta…), e na que brillan numerosas frases
filosófico-lapidarias que actúan coma broches de ouro, ou puñetazos de ferro, en
moitos dos capítulos.
O de O cervo e a sombra é un suxeito pos-posmoderno: aquel que xa cansou
de matar a deus (en tanto que entidade sólida á que aferrarse) e que agora o
procura inutilmente. Algo así como a versión quinqui e derrotada do crego sen
fe que, malia o silencio sepulcral de deus, segue a dar a misa en San Manuel Bueno Martir, de Unamuno, ou
nos Comungantes, de Ingmar Bergman.
Unha boa novela que se le
dunha sentada porque é breve e porque non ten unto nin circunloquios.
A seguir, reproduzo o texto que empreguei na presentación do libro Marxismo Negro. Pensamiento descolonizador del Caribe anglófono, de Daniel Montañez. A Coruña, 2/10/2021.
Estou moi agradecido por poder participar nesta presentación do libro de
Daniel Montañez Marxismo Negro.
Pensamiento descolonizador del Caribe anglófono, editado por Akal o ano
2020. Un acto que debía terse realizado hai moitos meses, antes de que a
pandemia trastocase os plans a todos.
Dado que despois Daniel falará a fondo do seu traballo, creo que o mellor
que podo achegar eu consiste en situar o tipo de proposta teórica que contén o
libro a respecto da recepción xeral do pensamento antiimperialista,
anticolonial e marxista no movemento de emancipación nacional e social galego.
Cada lector individual fai a súa propia lectura de cada libro, pero esta
lectura tamén está influída pola tradición crítica do pobo ao que pertence.
Neste sentido, o libro de Daniel descrúbrenos autores que non coñeciamos (cando
menos eu non os coñecía), e lémbranos outros que si coñeciamos, invitándonos a
profundizar máis neles. Pero sobre todo o libro fálanos dun xeito de concebir
esa cousa polisémica chamada marxismo que debería resultar familiar a calquera
persoa identificada co movemento soberanista galego.
Daniel Montañez sinala no prefacio que a noción de “Marxismo negro” foi
acuñada por Cedric Robinson, no seu libro de 1983, Black Marxism: The Making of the Black Radical Tradition. Título de
resonancias thompsonianas que, por certo, vén de ser editado castelán en 2021.
Tamén sinala Daniel que para os marxistas negros “existe unha intensa
relación entre a cuestión racial e a étnica, pero a nivel analítico son dúas
cuestións distintas”; polo que, “aínda que teñan relación, non deben
confundirse coas reflexións etnomarxistas e os marxismos étnico-nacionais” (P.
36). Aclarado isto, porén, Daniel reproduce e fai súa unha frase de Ramón
Grosfoguel que di que “un é marxista negro non pola cor da pel, senón pola perspectiva
epistémica desde a cal se pensa.” (P. 31). A esta frase, que convida a tentar
ser marxista negro sen ser negro, quixera unirlle outra do propio Daniel que tamén
nos motiva a continuar na tarefa do noso “ennegrecemento”. Di Daniel:
“Consideramos que os marxismos negros deben incluírse nunha tradición moito máis
ampla que poderiamos denominar marxismos do
Sur Global, sendo o Sur unha metáfora da pobreza sistémica da maioría de
países do mundo, pero tamén a de sectores marxinados no seo das sociedades do
chamado Primeiro Mundo”. (P. 44) Apunta
tamén Daniel —tomando a idea de Ruy Mauro Marini— que a diferenza entre o
sufrimento da poboación non-branca e a branca estriba en que a primeira é
“superexplotada” mentres que a outra é “explotada a secas”. E fala de George
Padmore, quen expresou a idea de que os fascismos europeos se inspiraran no que
antes fixeran os colonialistas en África. Algo que resulta claro cando un
coñece o pasado africanista dos militares fascistas españois sublevados contra
a II República. Así, poderíase dicir que a diferenza entre a realidade dos
superexplotados do sur global e a dos explotados do norte global é que os
primeiros viven como lei inamobible o que para os segundos é lei de excepción.
Todo isto non impide pensar os conceptos de branco e non-branco como
realidades relativas, como ben saben moitos naturais da Península Ibérica que
non son considerados brancos cando viaxan aos EEUU, ou como soubo o pobo grego,
burlado en brincadeiras xenófobas, cando Alemaña impuxo as políticas de austeridade
na Eurozona. En calquera caso, o da superexplotación si semella un bo xeito de
comprender o diferente que é a vida para quen vive racializado.
Partindo destes postulados, e dado que, como dixen, pretendo facer unha
presentación situada, gustariame comezar dicindo que a tradición política na
que me inscribo, o movemento de emancipación nacional e social galego, naceu,
en boa medida, asumindo que, para pensar este país, era preciso, como di
Grosfoguel, asumír unha determinada perspectiva epistémica. Unha perspectiva
periférica a respecto dos centros de poder e de saber. O que non é outra cousa
que asumir unha perspectiva autocentrada. Precisamente porque o noso movemento
ten ese substrato crítico incorporado, este libro de Daniel pode ser útil ao
noso movemento. A lectura dos marxistas negros que nos propón Daniel non só non
supón unha desviación da nosa tradición, senón que resulta totalmente fiel a
dita tradición.
Como mostra pormenorizadamente outro libro de recente aparición, escrito
por Xavier Madriñán, desde os tempos do primeiro rexionalismo galego o país que
contribuíu a configurar a idea de que Galicia era un suxeito político foi
Irlanda. Irlanda era, para a opinión pública burguesa de mediados do s. XIX, un
lugar que bordeaba o que se consideraba un país civilizado europeo. O celta caracterizábase,
naquela altura, con tropos relacionados coa irracionalidade, a paixón, a
sentimentalidade ou a feminidade. É dicir, valores alternativos aos
representados pola racionalidade capitalista masculina occidental. Naturalmente,
para aqueles homes decimonónicos a idea de buscar inspiración fóra de Europa
resultaba descabellada. Pero a miserenta e celta Irlanda era, para a
imaxinación da época, o máis parecido a un país salvaxe, non europeo, enclavado
no occidente do continente. Brandir a loita agraria daquela terra de leiras
verdes e valados de pedra seca, sufrinte e asoballada polos landlords ingleses, resultaba, para os nosos
primeiros rexionalistas, unha ferramenta para a toma de consciencia do país.
Con posterioridade a 1898, será Cuba, outra illa caribeña, se ben non anglófona,
quen mostre o camiño cara á autonomía aos movementos patrióticos do E. Español.
Incluído o galego. Se Cuba, que nominalmente era considerada unha provincia
española, acadara a súa independencia, non resultaba aberrante imaxinar que as
nacións ibéricas sen estado tamén aspirasen á súa existencia política. Non en
van, un dos maiores pánicos da intelectualidade española post-1898 era que o
secesionismo cubano tivese réplicas nunha metrópoli que comezaba a ver con
preocupación a forza do catalanismo, o vasquismo e o galeguismo.
Malia estes inicios de querencias periféricas, a guerra do Rif será
interpretada no nacionalismo galego, de xeito maioritario, en claves
eurocéntricas. Aínda que algunha excepción houbo, como a do xenial poeta Manoel
Antonio quen pedía en carta, a un Rafael Dieste destinado como soldado no norte
de África, que pasase ás filas de Abd El-Krim ou que desertase.
A ambigüidade, cando se trata de torcer pola humanidade oprimida non
europea, está presente tamén en Castelao. «Do racismo á redención» é o titulo
que Craig Patterson puxo ao seu estudo sobre a cuestión de Castelao e os
negros. O título é un bo resumo do asunto. E é que, con gran honestidade, Castelao
confesa, no seu diario persoal, como partindo de fortes prexuízos cara a xente
negra, foi mudando de opinión conforme foi coñecendo, sobre todo nos EEUU, aos
negros de carne e óso que loitaban polos seus dereitos civís. A coñecida viñeta
de 1938 debuxada por Castelao, na que o traballador negro preguntaba ao galego,
ao tempo que se daban as mans, «Hermanos?», e o galego respondía: «Los
trabajadores somos siempre hermanos», exemplifica ben esta mutación.
Os anos 60 do s. XX, tempo en que se inicia a reconstitución do
nacionalismo político galego de inspiración marxista tras o exterminio, na
guerra e na posguerra, do bando demócrata, suporán o definitivo despexe de
calquera ambigüidade. A influencia do maoismo e das loitas de liberación
nacional do chamado terceiro mundo farán que o nacionalismo galego se achegue,
dentro das dificultades da época para acceder aos textos, a figuras claramente
anticoloniais coma o alxeriano Albert Memmi e, xa máis relacionado co libro de
Daniel, coma os martiniqueses Frantz Fanon e Aimé Césaire. Os libros de Xosé
Manuel Beiras sobre o atraso económico de Galiza e de Francisco Rodríguez e
López Suevos sobre a problemática nacional galega e o colonialismo, afondarán
nesa identificación do nacionalismo galego co anticolonialismo. Nestes
traballos aparecen concepcións como a do sistema-mundo e as relacións de dependencia
centro-periferia que, como nos di Daniel, tiveron as súas primeiras
formulacións no marxista negro, Oliver C. Cox. Autor recoñecido por Inmanuel
Wallerstein e cuxas ideas debateron xentes da talla de Fernand Braudel ou Samir
Amin. Tamén a cuestión do colonialismo interno, presente naqueles traballos,
entronca cunha tradición de pensamento negro, neste caso encarnado por Harry
Haywood nos anos 40 do s. XX que, como di Daniel, teorizou o termo moito antes
de que o fixese Charles Wright Mills, Pablo González Casanova ou Robert Lafont.
Boa parte da militancia do soberanismo galego dos 60 e 70 podería encarnar á
perfeción aquel soldado do Finisterre bretón imaxinado por Jean Paul Sartre
que, destinado no norte de África, tomaba consciencia da súa nacionalidade
negada ao ver como a todopoderosa Francia, derrotada polo movemento de
liberación nacional alxeriano, tiña que recoñecer como nación soberana o que antes
era apenas un Departamento. Sartre, quen tamén era lido no soberanismo galego
da altura, escribiría, ademais das súas obras principais, un prefacio a “Os
condeados da terra”, de Frantz Fanon, e un prólogo a un libro da tunisiana
Gisèle Halimi, sobre o chamado “Proceso de Burgos” contra militantes de ETA; prólogo
no que tamén se mencionaba o caso galego.
A transcendencia de toda esta crítica colonial, no soberanismo galego actual,
segue a ser importante e o seu espírito non está lonxe de propostas
contemporáneas, como a decolonial, que pulan por unha visión do poder como
intrinsecamente colonial dentro da propia Europa.
De entre as figuras que Daniel debulla no libro, resulta de interese, para
unha renovación teórica do sobernismo galego, autores coma CLR James ou Stuart
Hall. Pensadores ambos que trascendían a visión do chamado “marxismo ortodoxo” tendente
a relegar o cultural ao superestrutural. A profundización nas súas ideas,
ademais de incorporar o legado gramsciano doutra póla do nacionalismo político galego
moderno, encarnada por Esquerda Galega, axuda a reflectir sobre a realidade dun
país periférico, no marco español e europeo, pero desenvolvido. Un país que,
como sabía o pensador sardo, dificilmente pode ser xa analizado cos criterios
empregados para lugares con Estados pouco articulados e con grandes masas
campesiñas excluídas da vida nacional. E un país que tamén ten que pensarse, na
súa vida política, social e económica, coma o fogar daqueles que, vivindo entre
nós, están marxinados e/ou superexplotados pola súa cor de pel, pola súa
nacionalidade ou por carecer de papeis.
CLR James ou Stuart Hall resultan útiles para desentrañar os mecanismos da
hexemonía en sociedades como a galega do presente, nas que o Estado e o sistema
político é moi estable e a guerra debe ser máis de posicións que de movemento.
Gustaríame rematar cunha cita que Daniel reproduce no limiar do libro. Polo
que cabe entender que a cita enchoupa, en boa medida, a filosofía xeral coa que
foi escrito. A frase, de aire dialéctico, é de Aimé Cesaire e di:
“Provincianismo? En absoluto. Non me enterro nun particularismo estreito. Pero
tampouco quero perderme nun universalismo descarnado. Hai dous xeitos de
perderse: por segregación amurallada no particular ou por disolución no universal. A miña concepción do
universal é a dun universal depositario de todo o particular, depositario de
todos os particulares, profundización e coexistencia de todos os particulares”.
Frase que lembra a aquela de Castelao que, parafraseando ao hegeliano de
esquerdas Heinrich Heine, dicía: “Eu creo, e repito con Heine, que dende a máis
pequena fiestra pode contemplarse a inmensidae do ceo coma dende a máis pequena
terra se pode comprender a grandeza do mundo.”
Este espírito atento ao que cada marxe ten que dicir a todo centro está moi
vivo neste libro ameno, didáctico, documentado e clarificador que vos recomendo
a todos e todas.