As novelas As mellores tendas de Madrid (Xerais, 2021), de Manuel Veiga, Un señor elegante (Xerais, 2020), de Suso de Toro, e esta Nus (Xerais, 2021), de Manuel Gago, que me propoño comentar, teñen, ademais do feito de compartiren editora, algo en común. Todas abordan, desde unha concepción da literatura como entretemento, pero tamén cun certo aire sociolóxico, a cuestión do papel (ou mellor do non papel) da burguesía galega na dirección política do país. De xeito ameno, as tres novelas, non en van escritas por autores con vocación xornalística, axudan a entender, coa súa focalización en tres momentos históricos moi diferentes, que sucedeu coas clases altas deste país en tempos non tan afastados e que consecuencias tiveron certos episodios para converternos, como sociedade, no que hoxe somos.
Veiga abordaba o momento de quebra financeira e liquidación das caixas de aforro a través dunha parella de desarraigada e paifoca clase media urbana que, sen ningún tipo de proxecto para o país, viu como se esfumaba, entre o crime e a desvergoña dos principais banqueiros e gobernantes, o sistema financeiro galego. De Toro trataba de resgatar o elo perdido dunha burguesía que si tiña un proxecto para o país, pero que foi radicalmente esmagada despois da guerra civil e o longo franquismo e que, na Transición, foi relegada por aqueles que limitaron o seu proxecto político ao eido cultural e á adaptación ao bipartidismo imperfecto. Gago, pola súa parte, céntrase na sorte de revolución cultural de tinte individual e hedonista —equiparable, por estes pagos, ao que puido significar o 68 noutros lugares— que tivo lugar nos primeiros anos oitenta; a mesma época que asistirá ao nacemento, discreto, das institucións autonómicas: «Se ben a vitoria do Si por un estatuto para Galicia estaba bastante clara, non fora votar nin o tato» (p. 101).
O protagonista da novela de Gago pertence ao selecto grupo de familias que levan mandando no país desde tempo inmemorial. «Eramos trescentas familias en Galicia. E logo estaba o resto da xente, claro, pero entre nós non pasabamos dese monllo de apelidos, nos que se cruzan algunhas liñaxes antigas cunha xenerosa cantidade de apelativos foráneos» (p. 127). Unha caterva de aristocracia aburguesada e colonial que move os fíos desde atrás e que, malia non amosar ningún interese pola creación da autonomía galega (pois non estaba entre as súas prioridades exercer o liderado do país), acabará copando e controlando esas institucións co fin de perpetuar o seu poder na sombra: «Porque o dramático é que fomos todas esas familias abstencionistas, que non movemos nin un dedo polo noso propio destino, as que nos beneficiamos desa vaca que nosoutros non levamos a ningún prado. Desa administración que nos colocaron de balde diante dos ollos» (p. 362).
Como adoita suceder coas novelas dirixidas ao gran público, Nus podería resolverse en menos páxinas. Porén, o libro ofrece, a través das peripecias amatorio-sexuais deste burgués con ganas de experimentación, un bo fresco sociolóxico do país daquel tempo. Exponse a confrontación entre o nietzscheanismo liberal dos nudistas co país premoderno e agrario dos paisanos, cos remanentes do poder eclesiástico tradicionalista e, a través dun personaxe feminino, co marxinal nacionalismo que ollaba con desprezo aqueles nenos de papá que, nunha etapa enragé, só concibían a loita política como temporal transgresión individual. Aparece tamén o conflito, máis aparente que real, entre aqueles fillos díscolos da burguesía que abrazaban o ecoloxismo new ager coa cultura do pelotazo urbanístico que, tras a súa explosión nos anos sesenta e setenta, continuaría, nos oitenta, enchendo de cemento e tixolo espazos daquela aínda virxes.
No final da novela, o antigo hippie revélase xa coma persoa de orde: «Nesa metamorfose de breves meses do palanquín sen futuro ao home de proveito descobres, con abraio, que todo o mundo borra da súa memoria para sempre o teu eu anterior de libertino e acepta con fervor e normalidade a nova feitura de señor respectable» (p. 380).
É esta a historia dos Miguel Cancio, dos Pedro Arias e de tutti quanti. Antigos radicais que non tiveron maior problema en pasar do libertarianismo individualista ao neoliberalismo. Profetas do solipsismo que, se daquela mostraban a súa superioridade moral a respecto dos “atrasados” labregos, hoxe dannos a murga coa musiquiña da liberdade (lingüística, económica, política) do señorito a facer o que lle peta. Trátase dun tipo social que reaparece unha e outra vez na historia. Son, como diría Antoni Domènech, a jeunesse dorée desencantada coa revolución de 1848 que se entregará á bohemia aristocrática; son aqueles universitarios de comezos do século XX que, dicía Walter Benjamin, «como lle venderon a alma á burguesía, xunto á profesión e o matrimonio, exixen uns anos de liberdade burguesa»; son o tipo de personaxes que revolvían o estómago de Pasolini e que o levou a tomar partido polos policías de extracción rural meridional que batían nas cabezas dos universitarios do norte nas manis dos sesenta; son a costra cultural felipista que, tras anos de despelote, drogas e desenfreo progre, hoxe apoian á estrema dereita mentres fan o ridículo coas súas mandíbulas desencaixadas. Nihil novum sub sole. Nada novo baixo o sol. Apenas a fase xuvenil dese tipo de hipócritas que, ao tempo que dán a matraca coa ética protestante, o aforro e o traballo duro, enriquécense a base de corrupción de puticlub e desprezan aos desdentados.
Todo aquilo, vaia, que algúns temos a gala odiar.
