Libraría Versus,
Vigo, 20/01/2023. Presentación de La ilusión (La Documental, 2022),
de Antonio Doñate.
Falemos primeiro sobre a
ilusión. Sobre unha ilusión. Para ter unha maior perspectiva. Quero lembrar un tipo
de ilusión xenuína. Por exemplo, a de Eric Hobsbawn cando evocaba o espírito de
1945 como un tempo de grandes esperanzas. Era unha ilusión antifascista.
Pero no 45 España está noutra
película.
Na España dos estertores
de Franco tampouco hai ilusión antifascista, non desde o ámbito oficial. Hai
ilusión reformista. Só hai pequenos gromos de ilusión xenuína nos sectores que
serán marxinalizados nas seguintes décadas, os que avogaban pola ruptura
democrática.
A reforma é unha revolución
pasiva (nos termos de Antonio Gramsci). A revolución pasiva prodúcese cando
unha sociedade precisa, obxectivamente, emprender grandes mudanzas debido á súa
propia evolución ou á nova conxuntura económica ou política, pero esta
transformación é dirixida desde arriba. A revolución pasiva xera o seu propio “desencanto”:
como na peli dos Panero.
No Estado español da
altura hai ilusión de cambio, ilusionismo máis ben. Epidérmico. O PSOE de
González, ese mago malicioso, é o pau de palleiro. As consignas: modernización,
contención da loita de clases e das reivindicacións nacionais e proxecto de “europeízación”
entendido como significante baleiro, telos ao que dirixirse.
No caso galego, isto
conduce ao país a un proceso de gran transformación (nos termos de Karl Polanyi): a Galicia dos 80 era aínda un país cun sector primario moi forte, coas consecuencias
sociais da emigración dos 50 e 60 aínda recentes e cun sector industrial
fordista a desmantelar.
O posmoderneo dos 80
convive aínda cunha sociedade tradicional ampla e cun movemento obreiro
bastante articulado (e pronto traizoado). Non é tempo, aínda, de homologación xeralizada,
nos termos de Pier Paolo Pasolini. O mellor exemplo son os índices de abstención
disparados nas eleccións en Galicia. Había toda unha sociedade que estaba a
outra cousa. Ás súas cousas.
O proceso ilusionista
céntrase no eido cultural: apertura do dicible no ámbito das artes. Movida de
Madrid e de Vigo. O punk dos Pistols en
lugar do punk dos Clash, xa non digamos do punk dos Crass, este directamente reptará
polo subsolo. Pegamoides vs. Rock radical vasco. Ouka Lele vs. Alfonso Sastre. El
Kremlim vs. as casiñas proletarias de Teis que amamantaban os Grapos ou a Moncho
Reboiras.
A homologación
pasoliniana faise clara nos anos 90, despois dos fastos do 92 (Olimpiadas de BCN,
Expo de Sevilla) e do 93 (reinventio do Xacobeo e rexionalismo fraguista para
ir dosificando a españolización). Para Pasolini, a homologación é un tipo de
penetración do poder no sentido común das clases populares que nin o fascismo
conseguira. España, e aínda máis Galicia, pasa de ser unha sociedade recén saída
do subdesenvolvemento a outra moldeada polos estándares da cultura globbish, que en Galicia toma a forma de
madrileñización.
Este proceso estase a
rematar agora. A Vialización de Vigo emprendida polo caballerismo é unha sorte de culminación. Terceirización a través da turistificación low cost. Outro síntoma: o vertixinoso da gran substitución lingüística do galego polo castelán que se produce nos últimos
anos.
O motor económico da
homologación foi o cemento: a burbulla inmobiliaria. Por dicilo doutro xeito:
non se entende El País de las Tentaciones sen Jesús Gil ou El Pocero. Todo
forma parte do mesmo universo. Os coches bomba de ETA eran a única sombra para
o “España va bien”.
No remate dos felices 90 comeza
Antonio Doñate a revisar as ilusións do pasado e do presente no seu estupendo libro.
Son os 2000, a data do futuro na cultura pop xa é a data dos calendarios do
presente. Por iso o futuro foi cancelado. Só hai fin da historia trufada de
explosións de rabia, como a que sentía Kurt Cobain cando se pasaba coa farlopa.
Un dos síntomas que lembro da homologación foi a explosión do grunge e a posterior proliferación de
grupos indie (daquela, aquí, chamados
noise). Antes, os Ramones aínda serían
teloneados polos Suaves nun pabellón do Carme cheo de jevis. Un regustiño de
terceiro mundo seguía pairando entre nós. Mais agora gustábanos Nirvana, aínda que
non deixabamos de sentirnos algo molestos de escoitalos tanto na radio.
As bandas españolas comezaban
a cantar en inglés e soaban máis ou menos igual que as inglesas ou americanas.
Eran estetas e apolíticas. Donosti Sound, Xixón Sound, Granada Sound. Galicia
aínda era un lugar un chisco atrasado en comparación. Iso rematará coa
aparición de Internet: igualdade para todos na desposesión cultural. Hoxe todo
soa igual en toda parte.
E entón chegou a crise financeira
mundial e pinchou a burbulla. Palabras como capitalismo ou loita de clases
regresaron tras moitos anos de ausencia. Pero as novas xeracións perderan o fío
de continuidade co movemento obreiro desmantelado a través dos sindicatos de
concertación. Por iso o 15M resultaba entre irritante e naif. O cambio de clima
social transforma o ilusionismo en desilusión. Non hai anacos de torta para
todos. Tampouco para os máis preparados da historia.
O momento politizador
rematou sendo a un tempo unha traxedia e unha farsa. O que subiu como a escuma
volveu baixar sen que houbese grandes cambios. Todo o máis: un avance na
homologación a través dun sistema de partidos fraccionado (como sucede en casi
toda Europa) aínda que iso no estado tutelado español pode conducir a unha
crise institucional de cabalo.
No presente, en que temos
fillos e, por tanto, necesitamos crer en verdades, vemos proliferar neofascismos,
guerra, crise dos ecosistemas, pandemias. Tamén a emerxencia de novas potencias
mundiais. O mundo volveuse grande, terrible e caótico e non sabemos que podemos
facer para intervir na realidade. Estamos na mediana idade, xa non temos
ilusións, ou procuramos erguelas sobre bases máis sólidas.
Iso si, algúns de nós seguimos
cabreados.
