Presentación libro "Marxismo negro"

A seguir, reproduzo o texto que empreguei na presentación do libro Marxismo Negro. Pensamiento descolonizador del Caribe anglófono, de Daniel Montañez. A Coruña, 2/10/2021.

Estou moi agradecido por poder participar nesta presentación do libro de Daniel Montañez Marxismo Negro. Pensamiento descolonizador del Caribe anglófono, editado por Akal o ano 2020. Un acto que debía terse realizado hai moitos meses, antes de que a pandemia trastocase os plans a todos.

Dado que despois Daniel falará a fondo do seu traballo, creo que o mellor que podo achegar eu consiste en situar o tipo de proposta teórica que contén o libro a respecto da recepción xeral do pensamento antiimperialista, anticolonial e marxista no movemento de emancipación nacional e social galego.

Cada lector individual fai a súa propia lectura de cada libro, pero esta lectura tamén está influída pola tradición crítica do pobo ao que pertence. Neste sentido, o libro de Daniel descrúbrenos autores que non coñeciamos (cando menos eu non os coñecía), e lémbranos outros que si coñeciamos, invitándonos a profundizar máis neles. Pero sobre todo o libro fálanos dun xeito de concebir esa cousa polisémica chamada marxismo que debería resultar familiar a calquera persoa identificada co movemento soberanista galego.

Daniel Montañez sinala no prefacio que a noción de “Marxismo negro” foi acuñada por Cedric Robinson, no seu libro de 1983, Black Marxism: The Making of the Black Radical Tradition. Título de resonancias thompsonianas que, por certo, vén de ser editado castelán en 2021.

Tamén sinala Daniel que para os marxistas negros “existe unha intensa relación entre a cuestión racial e a étnica, pero a nivel analítico son dúas cuestións distintas”; polo que, “aínda que teñan relación, non deben confundirse coas reflexións etnomarxistas e os marxismos étnico-nacionais” (P. 36). Aclarado isto, porén, Daniel reproduce e fai súa unha frase de Ramón Grosfoguel que di que “un é marxista negro non pola cor da pel, senón pola perspectiva epistémica desde a cal se pensa.” (P. 31). A esta frase, que convida a tentar ser marxista negro sen ser negro, quixera unirlle outra do propio Daniel que tamén nos motiva a continuar na tarefa do noso “ennegrecemento”. Di Daniel: “Consideramos que os marxismos negros deben incluírse nunha tradición moito máis ampla que poderiamos denominar marxismos do Sur Global, sendo o Sur unha metáfora da pobreza sistémica da maioría de países do mundo, pero tamén a de sectores marxinados no seo das sociedades do chamado Primeiro Mundo”. (P. 44) Apunta tamén Daniel —tomando a idea de Ruy Mauro Marini— que a diferenza entre o sufrimento da poboación non-branca e a branca estriba en que a primeira é “superexplotada” mentres que a outra é “explotada a secas”. E fala de George Padmore, quen expresou a idea de que os fascismos europeos se inspiraran no que antes fixeran os colonialistas en África. Algo que resulta claro cando un coñece o pasado africanista dos militares fascistas españois sublevados contra a II República. Así, poderíase dicir que a diferenza entre a realidade dos superexplotados do sur global e a dos explotados do norte global é que os primeiros viven como lei inamobible o que para os segundos é lei de excepción.

Todo isto non impide pensar os conceptos de branco e non-branco como realidades relativas, como ben saben moitos naturais da Península Ibérica que non son considerados brancos cando viaxan aos EEUU, ou como soubo o pobo grego, burlado en brincadeiras xenófobas, cando Alemaña impuxo as políticas de austeridade na Eurozona. En calquera caso, o da superexplotación si semella un bo xeito de comprender o diferente que é a vida para quen vive racializado.

Partindo destes postulados, e dado que, como dixen, pretendo facer unha presentación situada, gustariame comezar dicindo que a tradición política na que me inscribo, o movemento de emancipación nacional e social galego, naceu, en boa medida, asumindo que, para pensar este país, era preciso, como di Grosfoguel, asumír unha determinada perspectiva epistémica. Unha perspectiva periférica a respecto dos centros de poder e de saber. O que non é outra cousa que asumir unha perspectiva autocentrada. Precisamente porque o noso movemento ten ese substrato crítico incorporado, este libro de Daniel pode ser útil ao noso movemento. A lectura dos marxistas negros que nos propón Daniel non só non supón unha desviación da nosa tradición, senón que resulta totalmente fiel a dita tradición.

Como mostra pormenorizadamente outro libro de recente aparición, escrito por Xavier Madriñán, desde os tempos do primeiro rexionalismo galego o país que contribuíu a configurar a idea de que Galicia era un suxeito político foi Irlanda. Irlanda era, para a opinión pública burguesa de mediados do s. XIX, un lugar que bordeaba o que se consideraba un país civilizado europeo. O celta caracterizábase, naquela altura, con tropos relacionados coa irracionalidade, a paixón, a sentimentalidade ou a feminidade. É dicir, valores alternativos aos representados pola racionalidade capitalista masculina occidental. Naturalmente, para aqueles homes decimonónicos a idea de buscar inspiración fóra de Europa resultaba descabellada. Pero a miserenta e celta Irlanda era, para a imaxinación da época, o máis parecido a un país salvaxe, non europeo, enclavado no occidente do continente. Brandir a loita agraria daquela terra de leiras verdes e valados de pedra seca, sufrinte e asoballada polos landlords ingleses, resultaba, para os nosos primeiros rexionalistas, unha ferramenta para a toma de consciencia do país.

Con posterioridade a 1898, será Cuba, outra illa caribeña, se ben non anglófona, quen mostre o camiño cara á autonomía aos movementos patrióticos do E. Español. Incluído o galego. Se Cuba, que nominalmente era considerada unha provincia española, acadara a súa independencia, non resultaba aberrante imaxinar que as nacións ibéricas sen estado tamén aspirasen á súa existencia política. Non en van, un dos maiores pánicos da intelectualidade española post-1898 era que o secesionismo cubano tivese réplicas nunha metrópoli que comezaba a ver con preocupación a forza do catalanismo, o vasquismo e o galeguismo.

Malia estes inicios de querencias periféricas, a guerra do Rif será interpretada no nacionalismo galego, de xeito maioritario, en claves eurocéntricas. Aínda que algunha excepción houbo, como a do xenial poeta Manoel Antonio quen pedía en carta, a un Rafael Dieste destinado como soldado no norte de África, que pasase ás filas de Abd El-Krim ou que desertase.

A ambigüidade, cando se trata de torcer pola humanidade oprimida non europea, está presente tamén en Castelao. «Do racismo á redención» é o titulo que Craig Patterson puxo ao seu estudo sobre a cuestión de Castelao e os negros. O título é un bo resumo do asunto. E é que, con gran honestidade, Castelao confesa, no seu diario persoal, como partindo de fortes prexuízos cara a xente negra, foi mudando de opinión conforme foi coñecendo, sobre todo nos EEUU, aos negros de carne e óso que loitaban polos seus dereitos civís. A coñecida viñeta de 1938 debuxada por Castelao, na que o traballador negro preguntaba ao galego, ao tempo que se daban as mans, «Hermanos?», e o galego respondía: «Los trabajadores somos siempre hermanos», exemplifica ben esta mutación.

Os anos 60 do s. XX, tempo en que se inicia a reconstitución do nacionalismo político galego de inspiración marxista tras o exterminio, na guerra e na posguerra, do bando demócrata, suporán o definitivo despexe de calquera ambigüidade. A influencia do maoismo e das loitas de liberación nacional do chamado terceiro mundo farán que o nacionalismo galego se achegue, dentro das dificultades da época para acceder aos textos, a figuras claramente anticoloniais coma o alxeriano Albert Memmi e, xa máis relacionado co libro de Daniel, coma os martiniqueses Frantz Fanon e Aimé Césaire. Os libros de Xosé Manuel Beiras sobre o atraso económico de Galiza e de Francisco Rodríguez e López Suevos sobre a problemática nacional galega e o colonialismo, afondarán nesa identificación do nacionalismo galego co anticolonialismo. Nestes traballos aparecen concepcións como a do sistema-mundo e as relacións de dependencia centro-periferia que, como nos di Daniel, tiveron as súas primeiras formulacións no marxista negro, Oliver C. Cox. Autor recoñecido por Inmanuel Wallerstein e cuxas ideas debateron xentes da talla de Fernand Braudel ou Samir Amin. Tamén a cuestión do colonialismo interno, presente naqueles traballos, entronca cunha tradición de pensamento negro, neste caso encarnado por Harry Haywood nos anos 40 do s. XX que, como di Daniel, teorizou o termo moito antes de que o fixese Charles Wright Mills, Pablo González Casanova ou Robert Lafont.

Boa parte da militancia do soberanismo galego dos 60 e 70 podería encarnar á perfeción aquel soldado do Finisterre bretón imaxinado por Jean Paul Sartre que, destinado no norte de África, tomaba consciencia da súa nacionalidade negada ao ver como a todopoderosa Francia, derrotada polo movemento de liberación nacional alxeriano, tiña que recoñecer como nación soberana o que antes era apenas un Departamento. Sartre, quen tamén era lido no soberanismo galego da altura, escribiría, ademais das súas obras principais, un prefacio a “Os condeados da terra”, de Frantz Fanon, e un prólogo a un libro da tunisiana Gisèle Halimi, sobre o chamado “Proceso de Burgos” contra militantes de ETA; prólogo no que tamén se mencionaba o caso galego.

A transcendencia de toda esta crítica colonial, no soberanismo galego actual, segue a ser importante e o seu espírito non está lonxe de propostas contemporáneas, como a decolonial, que pulan por unha visión do poder como intrinsecamente colonial dentro da propia Europa.

De entre as figuras que Daniel debulla no libro, resulta de interese, para unha renovación teórica do sobernismo galego, autores coma CLR James ou Stuart Hall. Pensadores ambos que trascendían a visión do chamado “marxismo ortodoxo” tendente a relegar o cultural ao superestrutural. A profundización nas súas ideas, ademais de incorporar o legado gramsciano doutra póla do nacionalismo político galego moderno, encarnada por Esquerda Galega, axuda a reflectir sobre a realidade dun país periférico, no marco español e europeo, pero desenvolvido. Un país que, como sabía o pensador sardo, dificilmente pode ser xa analizado cos criterios empregados para lugares con Estados pouco articulados e con grandes masas campesiñas excluídas da vida nacional. E un país que tamén ten que pensarse, na súa vida política, social e económica, coma o fogar daqueles que, vivindo entre nós, están marxinados e/ou superexplotados pola súa cor de pel, pola súa nacionalidade ou por carecer de papeis.

CLR James ou Stuart Hall resultan útiles para desentrañar os mecanismos da hexemonía en sociedades como a galega do presente, nas que o Estado e o sistema político é moi estable e a guerra debe ser máis de posicións que de movemento.

Gustaríame rematar cunha cita que Daniel reproduce no limiar do libro. Polo que cabe entender que a cita enchoupa, en boa medida, a filosofía xeral coa que foi escrito. A frase, de aire dialéctico, é de Aimé Cesaire e di: “Provincianismo? En absoluto. Non me enterro nun particularismo estreito. Pero tampouco quero perderme nun universalismo descarnado. Hai dous xeitos de perderse: por segregación amurallada no particular ou por disolución no universal. A miña concepción do universal é a dun universal depositario de todo o particular, depositario de todos os particulares, profundización e coexistencia de todos os particulares”.

Frase que lembra a aquela de Castelao que, parafraseando ao hegeliano de esquerdas Heinrich Heine, dicía: “Eu creo, e repito con Heine, que dende a máis pequena fiestra pode contemplarse a inmensidae do ceo coma dende a máis pequena terra se pode comprender a grandeza do mundo.”

Este espírito atento ao que cada marxe ten que dicir a todo centro está moi vivo neste libro ameno, didáctico, documentado e clarificador que vos recomendo a todos e todas.