A propósito dunha imaxe

Artigo escrito orixinalmente para a Revista Luzes.

Hay que estar majareto para hablar de amor de dios

y al mismo tiempo en sus escuelas

preparar los cuadros de mando de la represión fascista

¿Cómo se puede ser tan fariseo?

Salve. La Polla Records, 1984

A dificultade para xestionar a contradición de sufrir de melancolía polo megalómano Imperio Católico Español no tempo en que era mester dedicarse á máis humilde empresa da construción dun mediano Estado-nación moderno, levou ao historiador José Álvarez Junco a resumir graficamente o seu estudo sobre a idea de España no século XIX coa imaxe barroca da «Mater Dolorosa». Facendo súa esta iconografía, Isabel Ayuso, presidenta da Comunidade de Madrid, posa o 26 de abril, para todos e todas nós, no contexto dunha misa celebrada na católica catedral da Almudena. Ayuso, responsable política dun dos territorios do mundo máis afectado pola Covid-19, que viu colapsar o seu sistema de saúde a causa das políticas privatizadoras, solicitou modificar a orde de intervencións na conferencia entre Pedro Sánchez e os mandatarios das CC. AA. para poder acudir á celebración relixiosa que albergaba esa catedral de fatídico nome árabe (fatídico para os canons casticistas, obviamente).

Isabel Ayuso aparece na imaxe de negro rigoroso, co cabelo respectuosamente recollido en coleta, ollada diagonal cara ao chan e maquillaxe escura corrida a causa do desprendemento dunha única e copiosa bágoa descendente. A gravidade afectada da presidenta de Madrid sería digna de fixarse, para toda a eternidade, nun lenzo de, poñamos por caso, o mestre barroco José de Ribera, El españoleto.

A imaxe de Isabel Ayuso contrasta enormemente coa fotografía distribuída, días atrás, por Pablo Casado, líder do PP español. Casado aparecía daquela co aspecto atlético, pero algo desquiciado, dun executivo norteamericano. Compunxido polo destino da nación, Casado trataba de ofrecerse coma un líder preparado para empuñar o temón do Estado en canto for preciso. Malia que hai que concederlle a Casado que a idea de facer esa fotografía no contexto no que nos atopamos é en si bastante barroca, o certo é que o presidente do PP aparecía na imaxe con demasiada saúde, con demasiada intrepidez, con demasiada fortaleza de ánimo como para cumprir axeitadamente coas demandas da estética barroca. Xa que logo, malia a boa vontade e malia o pathos tenebrista que quixo introducir co uso do branco e negro, a nivel semiótico Pablo Casado está lonxe de poder competir coa profunda españolidade sentimental que destila a imaxe de Isabel Ayuso. Isto é así. A imaxe da presidenta de Madrid na al-mudayna entronca á perfección con ese barroco contrarreformista que personifica a estética española por antonomasia, tanto ten que pensemos nun paso de semana santa, nunha corrida de touros, nun filme de Almodóvar, nun diario deportivo ou nun show de televisión no que se mesturan os cornos de parella dun neofascista cos compases do Grândola Vila Morena.

Sinala o historiador da arte Jorge Luis Marzo, nun seu libro de 2012 que ando a ler, que «o barroco é o renacemento en pé de guerra». Un tempo de intolerancia cheo de mortandade que no Estado español é calificado de «Século de ouro». Apunta tamén o autor, escandalizado porque España xamais fixese autocrítica pola barbarie cometida en América, que Cervantes contrastaba a «nosa idade de ferro», referíndose ao s. XVII, coa idade de ouro que para el era o s. XVI. Esta disonancia cognitiva apuntada por este autor chega moi viva ata os nosos mórbidos días de pandemia. Cunha posta en escena que lembra o bizarrismo das películas de Michael Haneke ou de Yorgos Lanthimos, as fillas de Felipe VI grabaron un vídeo no que leron uns pasaxes do Quixote para, disque, amenizar o confinamento de milleiros de nenos e nenas. Así, a grande obra literaria que describe con ironía e acedume a decadencia melancólica da sociedade imperial española é hoxe empregada, pola monarquía borbónica, coma símbolo de renacemento da nación ante a pandemia.

Pero non é só polo vídeo das infantas que se pode falar de querencia pola ética do barroco contrarreformista na España do presente. O libro supervendas de Elvira Roca Barea, que tanto gusta a un Abascal coma a un Borrell, así o testemuña. O luteranismo era a bicha da España da contrarreforma e é, madia leva, a bicha dos seus intelectuais orgánicos actuais. Por contra, para Antonio Gramsci, fillo do Estado católico por antonomasia, o luteranismo representaba unha «reforma moral» na que o pensamento imanentista (preocupado polo que sucedía no «máis acá») triunfaba sobre a preocupación exclusiva católica polo «máis alá». O luteranismo representa a separación entre o Estado e a Igrexa e representa, ademais, a relación do invidiuo con deus sen intermediarios que perdoen os pecados, como fai a relixión católica través das prácticas formais que estipula. Ese gusto do catolicismo polo o simulacro fronte a esixencia ética que inugura o luteranismo e que desemboca no imperativo categórico de Kant, é o que nutre, tamén, a abundancia formal do barroco como estética. Velaí, pois, o antiluteranismo implícito na barroca e hipócrita imaxe de Isabel Ayuso, a un tempo carpideira e privatizadora dos matadoiros en que se converteron as residencias para vellos.

A flagrante contradición de pretender combinar o esencialismo contrarreformista de fondo con ideais tais que o republicanismo centralista francés encárnano intelectuais de cabeceira coma poidan ser os Ovejeros ou os Savateres, por non falar de toda a tropa que bebe das fontes de Gustavo Bueno. Na súa pugna cos «separatismos» o nacionalismo español ten a estraña posición de tratar de erixirse nunha ideoloxía igualitarista e democrática actuante na estrutura política dun Estado-nación moderno, ao tempo que, polo propio peso das cousas [e as cousas, cando do que falamos é de correntes históricas, pesan moito], debe asumir, salvo que pretenda facer unha emenda á práctica totalidade da historia de España, toda a tradición anti-imanentista, anti-racionalista, monárquica, providencialista e imperialista que, salvo contadísimos momentos, primou nas instancias de poder ata, sendo xenerosos co presente, 1975. Ese esencialismo místico español, que combate todo cuestionamento do Estado co mesmo fundamentalismo con que o catolicismo combateu os ataques á Igrexa, péchase a calquera idea pragmática vinda das «periferias». Chámese esta autodeterminación, plurinacionalidade, federalismo ou peche de Madrid, mando compartido, codecisión, respecto ao ámbito autonómico….

O resultado de todo isto é curioso. Na dialéctica política que se establece entre o centro e as periferias, o reparto de papeis entre quen pretende encarnar o principio democrático propio do igualitarismo liberal-republicano en pugna co que non serían senón restos de «etnicismo feudal», intercámbiase. Sendo así as «periferias» as que introducen, coa súa mera existencia política e a súa vontade de constituirse en repúblicas, elementos “luteranos” (ou «xudeus», ou «mouros», ou «antiespaña»), no sentido de democratizadores e empoderadores do individuo libre fronte a «Igrexa», fronte o Estatismo de Corte propio do particular capitalismo español incapaz de levar adiante, salvo en lugares como Cataluña, a revolución industrial desde a sociedade civil.

Outro exemplo desta contradición na que vive o nacionalismo español ofrécenola o debate no seo da Unión Europea. A separación norte-sur, que é unha actualización, por outros medios, da separación entre a Europa católica e a protestante, obriga, á mesma dereita que fai gala do pasado contrarreformista, a saír en defensa da retórica calvinista dos países acredores. Un caso recente desta esquizofrenia púidose ler nun artigo publicado en La Voz de Galicia no que o moi Católico Apostólico e Romano José Luís Barreiro Rivas asumía a caricatura dun suposto «manirrotismo» económico español fronte un san rigorismo económico dos nórdicos. Deste xeito, o nacionalismo español neoliberal vese obrigado a segar e ridiculizar, ao tempo que se abraza a eles, os seus propios fundamentos históricos. Todo un drama.

Naturalmente, o que comentamos a respecto de toda esta tradición española non fai que a esquerda o teña máis fácil para articular un nacionalismo español progresista. Todo o contrario. A febleza da construción nacional española e a existencia de alternativas nacionalizadoras nas «periferias», unido á ausencia de ruptura coa súa matriz monárquica e imperial (por non dicir fascista) provocan que calquera tentativa de hinchar o nacionalismo español acabe propiciando, máis ben, o regreso de toda esa tradición escura. A desactivación actual do mito europeo como terra de promisión que permitía evitar a cuestión nacional española, volveu deixar á esquerda estatal, no que se refire a este tema, ao albur do nacionalismo español máis carpetovetónico.

Velaí, logo, por que o 26 de abril é sempre, para os progresistas españois, un día duro: a xornada posterior á efeméride en que Estados culturalmente próximos, como a república de Portugal e a república de Italia, fan gala masiva e popular dalgúns símbolos compartidos identificados co antifascismo, personifica, en cambio, para os progresistas españois, o tempo da recaída na moi barroca melancolía.