De animais humanos e non humanos

Texto orixinal escrito para a Revista Luzes.

Coñecín a Óscar Horta hai bastante tempo. Mediados os anos noventa. Ambos andabamos metidos no mundiño do punk alternativo vigués. Un dos temas que aparecían reiteradamente nas cancións e fanzines que consumiamos e faciamos era a denuncia do maltrato e a experimentación con animais; tempos álxidos, aqueles, para organizacións que promovían a acción directa, como o Animal Liberation Front británico. Revelo isto porque, xa entón, Óscar tiña moi clara a cuestión do compromiso antiespecista e a súa aposta polo veganismo.

Moi recentemente volvín saber del. Ademais de dedicarse á investigación e á docencia —é profesor de filosofía moral na USC— segue a cultivar o veganismo e o activismo antiespecista. En fidelidade a si mesmo e en coherencia (cando menos nesta cuestión) nada hai que reprocharlle. Cando descubrín que Axóuxere —unha editora preocupada polo meritorio cometido de sacar á luz textos filosóficos escritos na nosa lingua— tiraba do prelo Na defensa dos animais (2018), non puiden resistirme á súa lectura.

O estilo xeral deste libro de 265 páxinas é divulgativo e accesible. Apenas hai tecnicismos filosóficos e as explicacións están acompañadas de exemplos nos que se presentan pequenos dilemas morais, máis ou menos estremos, para mostrar o que se pretende argumentar.

Un inciso a modo de alerta á editora por se hai novas edicións: a omnipresenza no texto da perífrase ter + participio, onde se mestura o seu uso correcto en galego, expresando reiteración, co calco dos tempos compostos casteláns, acaba interferindo na lectura máis do aconsellable. Valla como exemplo este parágrafo da páxina 42:

«Así mesmo, hai primates aos que se ten ensinado o uso da linguaxe de signos que empregan as persoas xordas. Non é que se faga isto para beneficiar a estes animais, que son mantidos como propiedade de certas institucións. Tense feito, máis ben, para beneficio humano, para coñecer que é o que poden pensar e comunicar. Pois ben, con dita linguaxe de signos téñense podido expresar, e teñen manifestado moitas veces as súas emocións, malestar e benestar.»

Fin do inciso.

O libro está dividido en dúas grandes partes. Na primeira, Horta vai argumentando devagar por que é necesario equiparar os animais ás persoas no que toca ao dereito a non seren danados e explotados e, na segunda, fai o propio para convencer o lector —pois tamén no libro está presente o Horta activista— do correcta que é a toma de partido polo veganismo. A primeira parte trataría do fundamento moral do antiespecismo e a segunda dunha defensa razoada das consecuencias prácticas que leva consigo aceptar o apuntado no comezo, ou dito nas palabras do autor: de «tomar en serio» o antiespecismo.

Na tarefa de superar o especismo é importante, para Óscar Horta, partir de que non hai tradicións, costumes ou supostos feitos naturais que xustifiquen o maltrato aos animais non humanos. Tampouco lle parecen relevantes as concepcións do animal humano como ser especial a respecto do animal non humano (ben pola súa capacidade de razoamento, por ter alma, consciencia etc.). Así mesmo, resulta irrelevante a falta de reciprocidade, a nivel moral, do animal non humano cara ao animal humano. Con rotundidade kantiana, Óscar Horta vén dicindo que debemos respectar os animais porque podemos facelo.

Escribe André Comte-Sponville, no seu dicionario filosófico para a entrada «sentimento», que «o corpo sente e o espírito experimenta», que esa é a diferenza que existe entre «sensación e sentimento» e que mesmo baixo o punto de vista do monismo de Spinoza, para quen corpo e alma son a mesma cousa, a distinción entre sentimentos e sensacións tería que ver, máis ca nada, co punto de vista adoptado: ben un punto de vista orgánico ou fisiolóxico, ben un punto de vista afectivo ou psicolóxico. Isto é, a sensación é o tipo de experiencia provocada pola acción do mundo exterior sobre os sentidos, e o sentimento a elaboración psicolóxica de dita sensación.

Con esta definición, logo, poderiamos dicir que se ben todos os animais teñen a capacidade de sentir, só o ser humano e, se cadra, algúns animais non humanos, terían a capacidade de transformar as sensacións en sentimentos. Porén, para Óscar Horta, a fronteira entre quen é e quen non é un igual moralmente falando, debe establecerse a través do concepto de «sintiencia».

A sintiencia é a capacidade dos animais non humanos (e dos humanos) de teren experiencias de pracer e de dor. En contraste cos vexetais, os animais non humanos son dignos dunha consideración moral similar á dos humanos polo feito de seren criaturas sentintes. Esta capacidade de ter experiencias é independente do grao de consciencia que cada tipo de animal non humano poida ter. Para o autor tanto ten se falamos dun chimpancé coma dun verme. Sentir dor é causa suficiente para ser obxecto dun trato moral.

A propósito do concepto de «sintiencia», quixera facer outro inciso lingüístico. Teño as miñas dúbidas, que seguramente alguén máis preparado ca min na materia poderá resolver, de que «sintiencia» sexa o mellor xeito de expresar en galego esa idea. Antes, paréceme, sería máis acaído «sentiencia» ou, coma no portugués, «senciencia». Fin do inciso.

Dun xeito que lembra ao John Rawls da xustiza como equidade, Óscar Horta tamén apela a un «veo de ignorancia» anterior ao momento do establecemento dos criterios de xustiza escollidos como normativos. No caso que nos ocupa o esperable sería que o animal humano preferise un modelo de xustiza que garanta a ausencia de sufrimento a todos os seres sentintes, dada a ficción instrumental de que non sabe, a priori, se a súa posición orixinal será a de animal humano ou non humano.

Para quen isto escribe resultou de especial interese o momento do libro no que o autor indica algo bastante contraintuitivo: o antiespecismo e o ecoloxismo son fenómenos opostos. Así, se para Óscar Horta o ecoloxismo dá un valor especial ás especies ou aos ecosistemas no seu conxunto, o antiespecismo céntrase na capacidade de sufrir e gozar de todos os animais, sexan ou non humanos. En coherencia con estes razoamentos, o autor considera lexítima a intervención humana para evitar que os animais salvaxes sufran danos, independentemente de se o dano se produce no contexto do que poderiamos chamar a súa da vida «normal» no seu propio ecosistema. Do mesmo xeito, para o autor está xustificada a intervención en defensa dos animais aínda que se trate de evitar o control dunha especie invasora ou dunha praga nun ecosistema dado.

Tendo en conta estas últimas consideracións, poderíase soster que, malia que nunha primeira ollada o antiespecismo pareza un antihumanismo (na medida en que devalúa o humano ata igualalo ao meramente sentinte), en realidade semella tratarse, máis ben, dunha sorte de divinización do ser humano. O animal humano seria aquel que asume para si a tarefa de evitar toda dor, con independencia de que isto contradiga o propio equilibrio dos ecosistemas.

Agora ben, como sería un mundo, fóra da especulación filosófica, no que a humanidade compartise o antiespecismo tal e como aquí se explica e, en consecuencia, se dedicase, de xeito sistemático, masivo e institucionalizado, a evitar a dor de todas as criaturas sentintes?

Ao meu ver, o ser humano que actuase en concordancia con esta moral, podería acabar causando ao planeta equivalentes consecuencias que as causadas polo que Enrique Dussel chamou o ego conquiro, o suxeito europeo-capitalista que considera a natureza como unha propiedade susceptible de ser explotada sen restriccións.

Se o homo conqueror separaba o ser humano dos ecosistemas, o animal sentiens separa tanto o ser humano coma o resto dos animais dos ecosistemas. O primeiro baséase no cogito cartesiano, na primacía do pensamento sobre a materialidade, o segundo invirte os termos, desprezando o cogito e promovendo (inevitablemente a través do cogito, claro) a res extensa, o corpo e as súas sensacións.

Apuntadas estas proxeccións da miña colleita, deixo ao posible lector ou lectora a tarefa de imaxinar, pola súa conta, o tipo de mundo que se colexiría da proposta presente en Na defensa dos animais. Un ensaio que ten a virtude de introducir unha proposición moral especulativa —débese respectar a integridade física de todo ser que sinte— para obrigarnos a recolocar todas as demais pezas do taboleiro.

Un traballo, xa que logo, que cumpre o cometido de facer pensar. O que non é pouco.