Entrevista Praza Pública

A seguir, a longa entrevista que me fixo Montse Dopico para Praza Pública sobre «O canastro sen tornarratos» 

Se queres, podemos comezar polo título. Por que a metáfora do canastro sen tornarratos? 

O libro toca tantos temas que precisaba dunha imaxe-resumo. Unha idea que permitise saber cal era o tema principal do libro de xeito rápido. Así, pensei na imaxe do canastro, unha construción popular vencellada a unha cultura material de vida en desaparición. Pero é un canastro sen tornarratos, é dicir, sen a pedra horizontal que impide aos ratos acceder ao froito do traballo humano. As sociedades agrarias, coa súa autonomía cultural relativa, dispuñan de certos tornarratos. O movemento obreiro foi outro tornarratos construído pola clase traballadora. O proceso de cambio cultural, social, económico e político que trata de describir o libro, o do paso en Galicia dunha sociedade agraria con focos de industrialización e, de aí, a unha sociedade terceirizada dá como resultado unha sociedade sen ningún tipo de devasas que actúen como protección á pura lóxica mercantil do capitalismo globalizado. A construción desa devasa, dese novo ethos que actúe como paraugas debería ser a principal tarefa estratéxica da esquerda no presente.

No momento actual, a esquerda segue oscilando entre a imitación institucionalista da democracia e dos populismos latinoamericanos, o radicalismo eurocosmopolita de tinte negriano e os soños golpistas dun leninismo fóra de contexto, dis no primeiro capítulo. Podes explicar isto con algúns exemplos da esquerda europea?

Tanto a tradición socialdemócrata como a populista (entendida ao xeito latinoamericano) se basean no reformismo a partir do Estado entendido como aparato burocrático-coercitivo. Ambas, deixaron de lado a crítica ao capitalismo e ambas tenden a poñer demasiada fe na capacidade de mudar a sociedade desde a instancia política, desatendendo a autoorganización popular na sociedade civil. Neste momento, a vía socialdemócrata semella esgotada, toda vez que os Estados, ou mellor dito, certos Estados, foron baleirados de substancia política (polo menos no que ten que ver coa economía) en favor de entes supraestatais antidemocráticos.

En canto á vía populista, un bo exemplo desa fe no Estado liberal foi o caso de Venezuela, onde a instancia política foi quen de redistribuír a economía en tempos de bonanza do petróleo, pero cando esta bonanza remata, o Estado, entendido só como aparello burocrático-coercitivo, aparece como insuficiente. É aí cando comezan a desenvolver o chamado Estado Comunal, pero fano xa nun momento de maior debilidade. O leninismo fóra de contexto permanece en moitos grupos e grupúsculos que aínda non asumiron as leccións que tira Gramsci do feito de que tras a Revolución Rusa, o levantamento non continúe en Alemaña ou en Italia. Gramsci dáse de conta, por unha banda, de que a visión evolucionista do progreso, teleolóxica, positivista que a socialdemocracia clásica introducira no marxismo é errónea, e por outra banda, de que nestes países o Estado é algo moito máis complexo, con capacidade de integrar ás masas non só a base de coerción, senón tamén de consentimento. Cunhas masas máis integradas no ethos do Estado, cunha sociedade civil moi articulada, soñar cun golpe de efecto como o que conseguen os bolxeviques en Rusia é completamente utópico, polo menos no tempo presente.

Canto ao radicalismo eurocosmopolita, é froito de certo antiestatalismo que xorde, sobre todo, a raíz da experiencia dos zapatistas mexicanos. Xente como John Holloway ou Antonio Negri postulan que estamos nunha fase posterior á do imperialismo, onde o estado-nación foi superado. No caso europeo, ese radicalismo concibe a Unión Europea como o lugar da política. Soña con reformar a UE a partir da organización dunha esquerda paneuropea. É outro tipo de utopismo. O imperialismo non só segue vivo senón que imos a un mundo no que volven convivir varios imperialismos. A propia UE consiste nunha xerarquía de Estados, onde os subalternos cederon soberanía económica en favor dos poderosos, en concreto de Alemaña, e onde as lóxicas estatais e nacionais seguen imperando sobre un demos europeo que non aparece por ningures. Curiosamente, desta procedencia autónoma, polo tanto antiinstitucional, veñen algúns líderes da Nova Política Galega. A vida ten estas coñas.

O libro describe o proceso de elitización das democracias e as súas consecuencias. A partir dos 70, sinalas, a democracia liberal comeza a ser disfuncional para un capitalismo nómade e global capaz de moldear a vida das masas coma nunca antes. De que xeito a Revolución Conservadora (a dos 80) impulsa este proceso? De que maneira o capitalismo do consumo de masas -no que Pasolini vía un novo fascismo- aumenta a súa capacidade “destrutiva” a partir da súa nova lóxica cultural?

A medida que as economías nacionais se van integrando máis e máis nos mercados globais, o chamado Consenso de Washington, o ethos do capitalismo da era neoliberal, retomará as teses de intelectuais que, coma Von Hayek, consideraban que durante a posguerra, coa prepoderancia do paradigma keynesiano e a impronta da URSS a nivel xeopolítico, o mundo se atopaba nun camiño de servidume. Dese tempo, tamén, é o coñecido informe da Trilateral onde se afirma que se chegara a un estadio nos países centrais onde había demasiada democracia, que non se podía seguir atendendo as demandas da sociedade a base de engordar o Estado social. O novo capitalismo que, como demostraría Thatcher derrotando os mineiros en folga a mediados dos oitenta, terá como obxectivo debilitar o mundo do traballo, fomentará a financiarización da economía, creará grandes organismos supraestatais como a OMC ou reconfigurará os creados na etapa keynesiana como o Banco Mundial ou o FMI e dedicarase a desmontar todo rastro de Estado do benestar.

Isto sucede a finais dos 70 e durante os 80 e, para o caso da UE, tanto a Acta Única de 1986 (que instaura o libre movemento de capitais) coma o Tratado de Maastricht de 1992 (que aplica os dogmas neoliberais ao funcionamento do euro) son congruentes con esta mutación. O capitalismo do consumo de masas comeza xa na era keynesiana, pero era daquela un consumismo baseado no traballo. A contribución do mundo do traballo ao PIB non tiña nada que ver coa do presente. A clase traballadora, que gozaba de certa estabilidade e benestar, conseguía acceder a equipamentos e servizos a través do consumo. Pasolini enxergou, con gran perspicacia, como este consumismo acabaría creando unha mutación nas clases populares que aceleraría a integración destas na lóxica mercantil.

Penso que cando Pasolini, na estela gramsciana, fala do tempo da morte dos vagalumes non é tanto que sinta unha sorte de nostalxia pola arcadia rural perdida, como porque se decata de que ata este momento as clases populares gozaran dunha certa autonomía cultural, a cal actuaba coma unha sorte de paraugas implícito que as protexía da súa total subsunción na visión do mundo propia do capitalismo e que axudaba á toma de consciencia de clase. Coa chegada da financiarización e da revolución informática, este consumo xa non se basea tanto no traballo coma na débeda e consiste tanto na adquisición de gadgets como no consumo de estilos de vida, emocións, "información", espectáculo. Provocando a total inserción das clases populares no capitalismo. Inserción económica, polo tanto, a través dos mecanismos de débeda e inserción cultural a través dos medios de comunicación de masas e Internet. É aí onde Pasolini acertou totalmente ao cualificar de fascismo a esta homologación provocada polo consumo de masas: a lóxica mercantil é agora totalitaria, xa non deixa espazos "libres".

A democracia liberal, indicas, non pode ser o paradigma de democracia dunha esquerda que, ademais, tende a converterse en “vangarda especializada na xestión institucional”. Relacionas, ademais, isto, co positivismo, o xiro lingüístico e a filosofía posmoderna. Por que dis isto, é dicir, en que ves esa presenza da filosofía posmoderna e da aceptación da democracia liberal como marco na esquerda?

A democracia liberal é elitista por natureza. Así era no século XIX. O sufraxio universal foi froito da loita do movemento obreiro e dunhas circunstancias xeopolíticas concretas. Quen lea a Ortega y Gasset ou a Julian Marías, que son as grandes figuras do stablishment español bempensante, decátase de que eles separan moi ben democracia de liberalismo. E que prefiren o segundo á primeira. A concepción do Estado liberal separa a sociedade civil da instancia xurídico-burocrática-coercitiva. O Estado ten por cometido salvagardar a propiedade privada e debe deixar "liberdade" aos axentes individuais que actúan na sociedade civil. É a liberdade negativa, liberdade como non intervención, propia do liberalismo. É a liberdade que reivindicaba Galicia Bilingüe cando esixía que a Xunta non obrigase aos nenos a aprender galego.

A concepción do Estado da esquerda non pode aceptar iso. Para esta, Estado é tanto a instancia burocrática como a sociedade civil. É aparello organizativo-coercitivo + ethos + condicións materiais. Polo tanto, non chega coas liberdades e dereitos individuais formalmente recoñecidos pola instancia política, senón que hai que ver como se aplican eses dereitos e liberdades, que sempre son acordes cun ethos colectivo, cunha hexemonía determinada, de xeito efectivo na sociedade civil. Este control, naturalmente, conséguese con tecido social organizado en dita sociedade civil e non unicamente copando as institucións liberais. A coincidencia entre o positivismo e o xiro lingüístico posmoderno estriba no seu elitismo.

O primeiro, porque ao entender a sociedade como algo suxeito a leis predicibles, como se as ciencias sociais fosen semellantes ás naturais, acaba propugnando o goberno dos "técnicos", dos "expertos", da casta sacerdotal que sabe cara onde hai que dirixir a economía política, que ten as claves teleolóxicas do que é bo para a sociedade. Despotismo ilustrado. O segundo, porque ao reducilo todo á pugna de "relatos" igualmente válidos e separados das culturas materiais de vida que xeran eses relatos, tamén acaba propiciando que sexa unha casta sacerdotal, a dos universitarios e expertos en comunicación e marketing, a encargada de emitir os "mellores relatos" para vencer na pugna política e para, no mellor dos casos, e debido a unha sorte de crenza máxica en que o relato pode xerar a súa propia materialidade, conseguir que o relato cree esa materialidade.

Tanto un tipo de expertos coma outros arróganse a capacidade de moldear as sociedades ao seu gusto e refugan da idea de que sexan as propias masas as que conformen, a través das súas prácticas materiais de vida e das súas decisións democráticas colectivas, cara onde debe ir a sociedade. Un exemplo de sacerdocio do primeiro tipo son os burócratas de Bruxelas, e os seus emisarios nos estados, que crean dogmas económicos supostamente técnicos como establecer que o déficit público debe ser do 3% ou do 2% etc. Un exemplo do sacerdocio do segundo tipo encarnouno a gran novidade que introduce Podemos na esquerda española: o populismo das cadeas de significantes, polo tanto lingüístico e non materialista, de Laclau e Mouffe.

A través do traballo de Ana Cabana, explicas que o esfarelamento -sociolóxico- das comunidades rurais se atopa detrás da feble democratización do rural galego e da persistencia do caciquismo, que facilitan as prácticas neocoloniais -megaminería, por exemplo-. Coa derrota da opción da ruptura democrática na Transición, imporíase ademais a derrota do mundo do traballo, obrigado a aceptar a reconversión agrícola e industrial para “modernizarse”. A economía terciarízase, ademais, pola vía da dependencia do sector da construción. En que sentido o xeito no que se “moderniza” a economía galega favorece a democracia de baixa calidade que temos?

Isto está relacionado co que dicía máis arriba sobre o ethos. Cando Karl Polanyi fala da "Gran transformación" que xera o capitalismo nas sociedades di que a economía de mercado, para funcionar, necesita crear, tamén, sociedades de mercado. A gran transformación que sufriu Galicia nun tempo marca levou por diante o ethos propio das sociedades agrarias. O xeito en que esas sociedades estaban articuladas. Isto non quere dicir que aquelas sociedades fosen o paraíso na terra, só queren dicir que tiñan algún tipo de articulación e que, ao seren sometidas ao proceso de "modernización", máis se iso acontece coa velocidade que sucedeu aquí, acaban esfarelándose.

En paralelo a esa desarticulación da sociedade agraria, créanse algúns focos de desenvolvemento industrial e os antigos labregos que acoden ás cidades comezan a organizarse en forma de movemento obreiro. Este tamén crea o seu propio ethos. A consciencia de clase non é senón un ethos. Coa entrada na Unión Europea, Galicia sofre, tamén, un proceso de desmantelamento industrial que, á súa vez, esfarela, como noutros lugares do mundo tras a caída da URSS, o movemento obreiro. Hoxe Galicia ten unha economía terceirizada, ao xeito precario en que esa terceirización se dá no sur europeo (construción, turismo, especulación), isto é, unha sociedade atomizada que convive cos restos do naufraxio do movemento obreiro e cos estertores da sociedade agraria.

É dicir, Galicia non pode máis que ser ese país desvertebrado e politicamente descabezado. Cunha sociedade así, é normal que a democracia sexa de moi baixa calidade. Se cadra, como contrapunto, cabe dicir que, malia esta situación, este país, dentro das súas humildes circunstancias históricas, demostra moitas veces estar máis vivo sociopoliticamente que outros lugares de características similares do Estado español. Eu teño para min que se isto é así se debe a que o carácter nacional galego, a pervivencia, coa intensidade mínima necesaria, dunha consciencia cohesionadora de país historicamente oprimido, axuda niso.Galicia non pode máis que ser ese país desvertebrado e politicamente descabezado. Cunha sociedade así, é normal que a democracia sexa de moi baixa calidade.

Existe, ademais, segundo remarcas, unha forte relación entre os discursos rexeneracionistas e modernizadores e a ideoloxía do europeísmo. Un “conglomerado ideolóxico” útil para a aceptación social das reconversións e dunha democracia feble con continuidade das elites franquistas. De que xeito o pensamento de Ortega y Gasset serve, ao respecto, de nexo entre o que denominas elitismo de entreguerras e o elitismo de fin de milenio? (Por vía do rexeneracionismo que pasa do PSOE a Ciudadanos, coa axuda de El País…) De que xeito, en relación con iso, o nacionalismo español serve para agochar a natureza “tecnocrática e democraticamente baleira” das institucións españolas? Por que falas, nese contexto, de “constitucionalismo antidemocrático”?

O rexeneracionismo é unha constante na historia española. Está relacionado coa idea de decadencia imperial. Os rexeneracionistas devecen por devolver a España ás glorias do pasado, polo que, en cada presente, enumeran os males da patria, os porqués de que España perdese o tren das nacións punteiras de Europa, e tratan de dar solución a eses males. Aínda que hai un trasfondo chauvinista nesa nostalxia da grandeur perdida, no fondo é profundamente autorracista. 1898 marca un punto de inflexión nese tipo de pensamento sobre España. É un trauma que, aínda agora, os españois non superaron. Por iso seguen publicando libros sobre as bondades do imperio e sobre a malvada "lenda negra" e por iso hai esa belixerancia visceral contra os nacionalismos alternativos ao español que persisten no estado: son fillos traidores que contribúen á perda de grandeza da patria.

Dentro deses intelectuais traumatizados no 98 están os tradicionalistas, que se pechan nunha idea de España como reserva espiritual de Occidente e os modernizadores, que queren enganchar a España ás nacións avanzadas no aspecto científico técnico. Ortega y Gasset é destes últimos, pero con matices. Ao mesmo tempo, está moi vencellado á Revolución conservadora alemá de entreguerras. É un vitalista, un nietzscheano, pero no caso español ten que prescindir desa veta máis romántica e apostar polo liberalismo elitista. Por iso digo que actúa coma ponte entre o pensamento conservador de tipo aristocrático e de pouso nietzscheano propio da Revolución conservadora alemá e o aristocraticismo técnico, propio do liberalismo.

No plano mundial/europeo, Hannah Arendt cumpre un papel similar. É a ponte entre o elitismo heideggeriano e o elitismo despolitizador tecnocrático. E outro tanto, digo no libro, fai Ramón Piñeiro e o grupo Galaxia para o plano galego: unen o vello conservadorismo irracionalista do que falaba Lucáks co europeísmo tecnócrata e individualista. En pleno franquismo, prodúcese ese paso do vello conservadorismo fascistoide ao novo conservadorismo tecnócrata. O Plan de Estabilización de 1959 marca o inicio da integración de España no capitalismo global e do reinado dos tecnócratas do Opus. É congruente con todo isto que, na transición, Ortega sexa o gran intelectual recuperado. Nunca se opuxo realmente ao franquismo, pero permitía trazar unha liña de continuídade coa república, da que foi deputado.

Ademais, el é o gran europeísta, tamén autorracista, que dicía aquilo de que España é o problema e Europa a solución. O fillo de Ortega será o presidente de honra de El País e este marcará as trabes mestras do sentido común da España da Transición. No seu momento, xa o dixo a flamante nova directora de El País, Soledad Gallego Díaz, para escándalo de moitos: El País non é un xornal de esquerdas, nin nunca pretendeu selo. Claro que non. É un xornal liberal, español, modernizador, orteguiano. A gran tarefa da Transición española consiste en introducir ao Estado na CEE. O europeísmo é utilizado, durante os anos en que o PSOE era totalmente hexemónico, como símbolo de modernidade.

Os músicos da Movida, os cadros expresionistas de Barceló, como antes os de o grupo El Paso, ou os deseños desenfadados de Mariscal facían de España, por fin, un estado homologado co resto dos países europeos. O custe de todo isto, claro está, foi o sacrificio da base industrial española, a renuncia a toda soberanía económica e a súa especialización como receptor de capitais financeiros cos que inchar burbullas e de turistas do norte de Europa.
O constitucionalismo antidemocrático, que se enxerga con toda claridade despois de que unha carta de Trichet obrigase a Zapatero a incluír o artigo 135, actúa do mesmo xeito que os tratados europeos. Os dogmas económicos que estipula o Tratado de Maastricht non son máis que un xeito de constitucionalismo antidemocrático.

No Estado español, a Constitución, precisamente pola súa xénese non antifascista, leva sendo usada desde hai décadas como muro de contención da democracia. Primeiro fíxose no País Vasco e agora, cando nin sequera existe a desculpa da violencia, tamén en Cataluña. Todo isto é coherente coa concepción do Estado liberal da que falabamos máis arriba. O Estado entendido só como instancia burocrática-coercitiva tende a sacralizar a lei escrita, independentemente de que esta siga sendo representativa do ethos predominante na sociedade civil. Jefferson, o presidente dos EEUU, xa deixou escrito que no republicanismo liberal o poder xudicial actúa como refuxio dos "selected few". Nun momento dado, a sociedade civil grega consideraba que os tratados europeos non eran acordes co seu ethos, pero iso non impediu que a letra escrita prevalecese sobre a democracia. O mesmo sucede coa Constitución española e a sociedade catalá na actualidade.

En todo este proceso salientas moito o cambio cultural que acabas de citar, co que ten moito que ver o PSOE, e a través do cal se nos “coan” o desbaldimento consumista, a ideoloxía posmoderna e o neoliberalismo económico. Contrapós, en xeral, a Movida co rock radical vasco, que non se desconecta da loita obreira. Por que Galaxia é un elemento fundamental, nese sentido, da chamada “Cultura da Autonomía”? Cal é a relación entre o culturalismo despolitizado de Manuel Fraga e o culturalismo de Galaxia?

O Estado de benestar chega tarde ao Estado español, en comparación cos países centrais europeos. É unha versión cativa daquel que cumpre a función de facer dixerible a ausencia de ruptura co franquismo da Transición. Por outra banda, o estado do benestar chega na resaca do 68. Como quen di, serán os que no 68 estaban nas universidades reclamando cambios de costumes os encargados de facer política na posTransición. Así, todo o período de hexemonía forte do PSOE mestura políticas asistenciais coa preparación para a integración de España na CEE, o que non será máis que a adaptación de España ao novo paradigma neoliberal. A apelación á liberación de costumes sérvelles tamén aos mandatarios do PSOE para diferenciarse da ditadura, para crear a idea de que España se democratiza, se moderniza, isto é, se europeíza.

Trátase de deixar atrás o país das películas de Pajares e Esteso coa súa obsesión terceiro mundista polas suecas e construír unha imaxe de España moderna (mellor dito, posmoderna). Aí entra o "quen non estea colocado que se coloque", a progresía cultural que copará os medios de comunicación, os grupos da Movida, con toda a súa estética modernizante unida a unha ética hedonista, evasiva do social e celebradora do banal. O caso do rock radical vasco demostra que, alí onde se mantivo máis viva a idea da ruptura, si foi posible a supervivencia dunha cultura crítica que atopará no punk menos colorido, isto é, non no punk filoliberal e cosmopolita de Alaska, senón no punk montuno e cabreado de Evaristo de La Polla, un medio de expresión de toda a frustración que estaba a xerar, xa daquela, a Transición.

Galaxia, como xa dixen antes, actúa coma ponte entre as veleidades aristocratizantes de raíz nietzscheana do galeguismo anterior á república coas veleidades aristocratizantes tecnocráticas propias da posguerra. Coa chegada de Manuel Fraga a Galicia, os "persoeiros" (encántame esta palabra tan descritiva do que en verdade son este tipo de personaxes) de Galaxia dotan a eses gobernos impregnados de rexionalismo sentimentaloide dunha pátina de lexitimidade cultural. Son eles os que crean os grandes consensos en materia cultural e lingüística cos que traballarían os sucesivos gobernos de Fraga.

A cambio, son as persoas procedentes dese mundo as que copan maioritariamente organismos como o Consello da Cultura ou a RAG. Naturalmente, todo isto muda coa chegada do tecnócrata puro que é Feijóo. El xa é produto dunha Galicia urbana moi españolizada. Cada vez precisa menos filtros culturalistas para dirixirse a un país que, por outra banda, exterminou o seu rural e concentrou a poboación na franxa atlántica. É aí onde esas elites culturais quedan, como quen di, un pouco en terra de ninguén. Cada vez son menos necesarios.

Ao fío dos debates aos que deu o libro O atraso económico de Galicia de Beiras, comentas que a centralidade dada por parte do nacionalismo galego ao antagonismo Galicia/Madrid -que para nada negas- leva a desatender as “contradicións internas”, a situar en segundo plano a relación norte/sur europeo -tendo en conta que tamén España é periferia- e a non cuestionar o paradigma “modernizador” como proxecto tecnócrata -elitista-. Podes explicar isto? De que xeito se podería articular a colaboración da que falas entre clases populares galegas e españolas para loitar contra a superestrutura antidemocrática europea?

Un lugar bastante común, que existe de xeito implícito ou explícito no nacionalismo galego (e noutros nacionalismos do Estado) é a idea de que Europa pode actuar coma "vía de saída" da opresión española. Tendo isto en conta, todo o discurso se vertebra no antagonismo Gz-Madrid, obviando, moitas veces, outro tipo de contradicións que introduce a globalización. O maior risco que asumen os nacionalismos subestatais ao partir desa visión do asunto é que, na súa pugna co Estado español, nun contexto no que se está a producir unha succión de substancia soberana de todos os estados do mundo por entes supraestatais non democráticos, é que acaben sendo funcionais a estes entes non democráticos. Iso xa pasou na historia recente de Europa. Velaí o caso dos protectorados alemáns de Eslovenia ou Croacia na guerra de Iugoslavia.

É nesa loita contra a globalización, contra as grandes corporacións e os entes supraestatais non democráticos, que debería ser posible a alianza das clases populares das distintas nacións sen estado do Estado español. Por outra banda, se algo puidemos aprender do procés catalán é que a fe que puxera o independentismo en Europa tiña algo de espellismo. Na hora da verdade, os poderes da superestrutura non queren inestabilidade e confían nos Estados para a resolución deses conflitos. En boa medida, o calexón sen saída no que se atopa o independentismo catalán neste momento se debe a que, unha vez Europa non reaccionou, toda a estratexia veuse abaixo. Non hai estratexia alternativa.

As nacións sen estado deben xogar cunha dialéctica dobre bastante endiañada. Por un lado, teñen que reivindicar a súa soberanía fronte ao Estado que as nega. Por outro, teñen que pensarse no mundo en alianza con outros territorios para poder facer fronte ás grandes correntes de poder internacional que xogan nun mundo globalizado. A confederalización paréceme a mellor solución no plano teórico a esta dialéctica. Pero a teoría non é a práctica. E, como estamos a experimentar con claridade, a esquerda española segue sen entender ben de que vai isto da plurinacionalidade. Para eles, como ilustraba aquel tuit tan gracioso e ridículo de Pablo Iglesias sobre o euskera, o mojo picón e a "muñeira", a plurinacionalidade é, como sinalou con acerto Ramón Grosfogel, unha especie de multiculturalismo liberal. Un asunto de recoñecemento abstracto das diferenzas culturais e non o que en realidade é: a asunción de que existen distintos suxeitos de soberanía e que se trata de articular eses distintos suxeitos de soberanía en pé de igualdade.

Sinalas tamén o “europeísmo implícito” de propostas como o das “Cidades Rebeldes”, que propugnaría unha “Europa das cidades” sen “querer afrontar a inevitabilidade da forma estatal”. Unha, segundo a túa análise “esquerda posnacional” que sería filla do “cosmopolistimo abstracto do capitalismo global”, representante dun cognotariado afastado dos labregos e das vellas clases traballadoras industriais, que nalgún momento deberá decantarse por un proxecto nacional, galego ou español. Aseguras, ademais, que esta idea da “Europa municipalista” pode ser funcional para que a superestrutura antidemocrática baleire de soberanía os estados. Por que? 
 
Como dixen antes, practicamente podemos dicir que hoxe a sociedade galega se compón dos estertores da sociedade agraria, do naufraxio da sociedade industrial e do advento da sociedade de servizos. En boa medida, toda esta "nova esquerda" é a resposta histórica deses novos estratos sociais que aparecen na sociedade galega. Xente castelán falante, con bastante formación, con aspiracións e expectativas de clase media, frustrada porque, coa crise e o novo capitalismo da austeridade que lle segue, quedaron, coma quen di, sen o seu anaco do pastel. Os elementos máis espabilados deses novos estratos atoparán na política o modo de realización profesional que non atoparon nos respectivos campos profesionais para os que se formaran.

Como son fillos do tempo que aboliu os grandes relatos, refugan dos espazos nacionais e refúxianse no micro. E como son fillos da globalización, encarnan unha sorte de cosmopolitismo abstracto (eu son cidadán do mundo etc.) que se pretende superador dos grandes fenómenos estruturais como son os Estados e que ven na utopía Unión Europea o xeito de conxugar o micro co macro. Pero é todo bastante pouco realista. En primeiro lugar, porque a forma Estatal é imposible de superar. Como acaban de experimentar en carne propia na Coruña co asunto de A Insumisa, o municipio é, tamén, Estado. É máis, desde o momento en que o discurso contra A Insumisa se presenta como a defensa do público fronte a tentativa de privatización por parte dun segmento pequeno da sociedade -renunciando así a toda a teorización sobre "os comúns" como espazo distinto do privado e do público-, desde ese momento, os municipalistas están asumindo a concepción máis clásica que un pode atopar do que é Estado. Ten a súa graza, non?

Suxiro que o municipalismo pode ser funcional á idea da Europa tecnocrática porque parto de que só desde a potencia do Estado é posible, hoxe en día, combater a esa tecnocracia cosmopolita. Se as nacións sen Estado corren o risco de ser funcionais á globalización capitalista se non teñen conta de separar o que é a loita contra o Estado que as nega da loita contra o Estado en si, máis risco aínda existe no municipalismo que soña utopicamente coa posibilidade dunha sorte de rede de cidades europea. Rede urbana multinacional de cidades con forte presenza do cognotariado que, por outra banda, como sinala a socióloga da globalización Saskia Sassen, coincide moito coa rede de cidades-nodo a través das que se articula, neste momento, o gran capital financiero. Por último, xa nin entro no que supón falar de municipalismo de cidades rebeldes nun país cuxa cidade máis grande non chega ás dimensións de cidade dormitorio das grandes capitais urbanas europeas. Optar por iso, aquí, é optar pola irrelevancia (ou pola subalternidade) en termos xeográficos, demográficos, políticos.

Noutro capítulo comentas que, para ti, o maior erro do BNG nos últimos anos foi a súa incapacidade para entender o 15M. Segundo a túa análise, a estratexia de Anova foi responder a esa nova realidade sociolóxica, e tivo éxito mentres AGE foi hexemonizada por Anova, pero comezou a fracasar coa irrupción de Podemos “e a claudicación de Anova perante os madrileños”. Que outros factores frearon a Anova? Por que non funcionou tampouco o aggiornamento do BNG con Anxo Quintana, tentando ampliar a súa base social?

O 15M era a expresión dun malestar. Era un totum revolutum. Un fenómeno informe politicamente que só evidenciaba que algo non ía ben. O BNG, no seu momento, quedou co anecdótico do asunto (que comezase na Porta do Sol, que fose mimético ao que ocorría en Madrid) fronte ao importante: en Galicia tamén existía ese malestar e as capas urbanas de xente nova non atopou outro xeito de expresión dese malestar que imitando ao que sucedía na capital do Estado. O lóxico sería que o BNG lese o malestar como o que era e comezase a intervir politicamente para dar cauce político ao que estaban expresado eses estratos sociais urbanos galegos. Unhas novas xeracións que había tempo que estaban desconectadas do nacionalismo e que, cada vez máis, tiñan dificultades, pola concorrencia dunha serie de factores, para recoñecerse na mera idea de Galicia. En lugar diso, o BNG optou pola estratexia do ourizo.

Eu creo que, en boa medida, aí está a orixe da escisión de Amio. Eu non me arrepinto de ter apostado por Anova no seu momento. Creo que o que se fixo foi o correcto. E que a formación de AGE contribuíu a que a politización deses novos estratos sociais moi españolizados se fixese a través de claves máis galegas do que sucedería se AGE non nacese. Naturalmente, cando digo en claves máis galegas, non me refiro a que pense que era necesario pintar de branquiazul ese movemento que se daba na sociedade, pintalo dun xeito epidérmico, simbólico; máis ben, entendo que só a auténtica galeguización do movemento, que o movemento sexa soberano, é a verdadeira politización do movemento se ese movemento se dá nun país estruturalmente periférico como é Galicia no contexto español. Iso tentouse con AGE e iso está a fracasar, na actualidade, en todo o espazo das mareas.

A irrupción de Podemos introduciu, como xa dixen, novas maneiras de entender á esquerda. Para min erróneas e que, no medio e longo prazo, pasarán factura. Na medida en que Anova non só non combateu esa esquerda posmoderna senón que mesmo asumiu moitas prácticas e discursos dela -ademais da bochornosa supeditación á súa táctica e estratexia-, Anova morre como proxecto político válido para a emancipación dos galegos e galegas. Hoxe o espazo das mareas está no interregno previo á súa clarificación definitiva. E esta clarificación chegará, máis tarde ou máis cedo, partindo o espazo segundo a súa filiación nacional. Ha chegar o momento en que os que hoxe están aí dentro teñan que decidir se o seu proxecto responde, digamos, a un marco español ou a un marco galego.

Canto ao aggiornamento do BNG de Quintana, eu diría que, contra o que se adoita dicir: que o BNG é un partido moi ríxido, ancorado nos setenta e que non se adapta á sociedade da Galicia urbana etc., en realidade o quintanismo, que nalgúns aspectos mesmo adianta o populismo comunicativo dos podemitas (lembremos aquel spot super posmoderno de "Eu son Anxo Quintana"), supón a adaptación a esa sociedade de clases medias financiarizadas dos tempos da burbulla. O problema é que nese aggiornamento non recolle pola dereita o que perde pola esquerda. Por non falar doutros asuntos máis estruturais como o panorama mediático do país.

No libro lembro un artigo de Marcos Pérez Pena, no que acusaba ao BNG de ser un partido populista. Eu digo que é certo o que apuntaba Pérez Pena. O BNG tivo o seu momento populista co quintanismo. Se cadra o máis rechamante é que moitos dos que daquela estaban en contra daquel populismo hoxe apoian o populismo podemita. Máis abraiante aínda, cando o que o podemismo tenta facer, a diferenza do obreirismo abstracto e moi nostálxico da II República de IU, é articular a idea do nacional-popular español. Semella, logo, que as reticencias dalgúns sectores da esquerda en Galicia ao nacional-popular tiñan que ver máis co feito de que o nacional-popular fose galego en lugar de español que a outra cousa.

Na secuencia que vai de AGE a En Marea, dis, hai unha constante recomposición no que un ítem baleiro -a Unidade Popular- actúa como unificador de experiencias “diversas” nas que cada nova experiencia é “máis elitista e máis antidemocráctica” que a anterior. Polo que a esquerda galega devén unha esquerda “líquida”, na que os elementos mellor conectados da rede se recolocan en cada comicio, mentres a militancia de base fai de simple replicante. Ves, nesta estratexia, unha asunción do “conexionismo” que implicaría a colonización da esquerda pola mesma lóxica do capitalismo globalizado. Podes afondar nisto?

A idea do "conexionismo" para describir o xeito en que se articula hoxe o capitalismo tíroa dos sociólogos Boltanski e Chiapello. Eles din que hoxe o capitalismo se articula arredor de "proxectos" nos que os executivos e membros da elite mellor conectados se van sumando aos proxectos e se desligan cando o proxecto remata e comeza outro proxecto. Estes equipos reconfigúranse constantemente para cada "proxecto". Así, pérdese lealdade á empresa, á marca, e o executivo é unha sorte de xogador de fútbol que se presta a ingresar no mellor equipo de cada momento.

Se un observa a dinámica que impera en parte da esquerda galega desde AGE, comprobará que a lóxica é semellante. O ítem Unidade Popular, que aparece coma un significante baleiro ao que non se lle dota de ningún contido e obxectivo concreto, precisamente para permitir que as reconfiguracións sexan máis fáciles e menos dependentes de estratexias e ideas concretas, actúa como aglutinante de constantes reconfiguracións das mesmas persoas (moi poucas persoas, por certo). Son os mellor conectados. Os que comparten grupos de whats up para configurar listas electorais e novas marcas e logotipos. Son os que se van repartindo os roles dentro dese espazo baleiro que vai continuamente adaptándose á conxuntura, como se non houbese un mañá. Velaí por que me parece unha esquerda líquida.

Analizas tamén moito o papel de Alemaña -desde a aposta do SPD por un PSOE domesticado fronte ao empuxe do PC, mais a súa aceptación práctica do franquismo- ata as súas prácticas de dumping laboral e o seu liderado nas políticas de control da inflación europeas. De que xeito se relacionan estas políticas coas novas prácticas autoritarias do Estado español -Lei Mordaza, prácticas represivas da Audiencia Nacional contra o nacionalismo catalán, reforma do artigo 135 da Constitución, etc-?

Alemaña configurou a Unión Europea e, sobre todo, a Eurozona, como lebensraum. Alemaña é quen manda de facto na Eurozona. O BCE ten a súa sede en Frankfurt e a súa suposta independencia asegúralle, en realidade, que non poida actuar como verdadeiro Banco Central de todos os países que comparten o euro. O países do sur de Europa, para facer fronte á crise económica vense na obriga de recorrer á devaluación interna, toda vez que non teñen soberanía para devaluar a moeda co fin de gañar competitividade exportadora.

Por iso digo que o euro é unha moeda de clase. Actúa empeorando as condicións materiais da clases traballadora do sur europeo. Este empeoramento das condicións materiais dos PIGS crea as condicións para un aumento do autoritarismo. As leis represivas son un xeito de manter a raia á sociedade en tempos de carestía e co 135, ao constitucionalizar os dogmas da austeridade, hipotecan a acción política de calquera alternativa política que acceda ao goberno do Estado. Esa é a auténtica tenaza que aferrolla e impide hoxe políticas económicas alternativas. A chamada lei Montoro non é máis que o desenvolvemento de todo iso. Trátase de controlar o gasto dos gobernos autonómicos (que teñen as competencias máis welfaristas) e dos municipios que, para desgraza do municipalismo europeísta, hoxe practicamente están de mans atadas para facer políticas alternativas que non vaian máis alá de mudar os nomes das rúas ou facer carrís bici.

Xa antes do 15M, comentas, unha gran masa social percibía xa a Gran Coalición PP-PSOE, que se ve máis cando o PSOE acaba dándolle o goberno a Rajoy no 2016. Nese contexto, a manipulación da expresión de Habermas “patriotismo constitucional” serviu, durante moito tempo, para marcar a distancia entre partidarios de manter o statu quo do réxime do 78 e partidarios de ir máis alá del. En que sentido o “españoles” (e o seu reverso, os antiespañoles) de Ciudadanos é continuidade desta lóxica?

O patriotismo constitucional era a tentativa de Habermas de construír un nacionalismo alemán que non volvese caer nos excesos do pasado. A importanción vulgarizada dese patriotismo constitucional polo stablishment español é moi chusca, dado que esa mesma Constitución da que se reclaman patriotas ten o pecado orixinal de que nunca rachou co fascismo orixinado en Europa nos anos trinta. Precisamente, o fascismo que Habermas quere deixar atrás.

A partir de aí, e conectando co que xa dixen sobre a concepción liberal do Estado, o stablishment español sacraliza a lei escrita, unha lei que, segundo o catedrático de dereito constitucional, Pérez Royo é imposible reformar, e convértea nun valado de contención contra calquera tentativa de reforma do Réxime do 78. Isto, primeiro, púxose en práctica no País Vasco da gran coalición Redondo Terreros/Mayor Oreja e, hoxe, tanto a raíz do proceso independentista de Cataluña como do golpe de salón de Merkel co 135, adoptouse en todo o Estado, precisamente despois de que o PSOE tamén aceptase a idea de Gran Coalición co PP. A separación entre constitucionalistas e non-constitucionalistas é a actualización da España e a antiespaña do franquismo por outros medios.

Falando, principalmente, de Podemos, dis que a Nova Política non deixa de moverse no marco da ideoloxía tecnocrática do europeísmo modernizador, e que non se atreve a facer o que debería: denunciar o sistema euro desde unha perspectiva de clase e preparar a xente para combater, desde o Estado, a UE. Por que dis que a estratexia populista de Laclau, tal como está a ser interpretada por Podemos, pode levar a lugares indesexados?

Laclau vén do peronismo. O Podemos teorizado por Errejón (e que Iglesias, malia a suposta discrepancia, pon en práctica, ben que de xeito errático) é un Podemos peronista. A superación da esquerda e a dereita a través dun movemento nacional-popular. É un nacionalismo non marxista. Considera que as clases sociais non son determinantes e que cómpre "crear" pobo, lingüisticamente, discursivamente, arredor de aglutinantes nacionais. As contradicións desta estratexia no caso español, e o que o diferenza dos casos latinoamericanos, ou do nacional-popular das nacións sen estado, é que non existiu, historicamente, un nacionalismo español progresista. O nacionalismo español, todos os seus símbolos e grandes hitos, teñen unha base opresiva, fascista e autoritaria. Aí é onde penso que Podemos xoga con lume. Por outra banda, como xa dixen, cando pensan o plurinacional, non o fan con todas as consecuencias, senón entendéndoo como unha serie de "concesións" (esta palabra é importante) que, no plano simbólico, fai o "centro" ás "periferias". 

Outra das contradicións de Podemos á hora de articular un certo soberanismo español é que se dirixe aos integrantes dunha base social (os antigos votantes de Zapatero que se sentiron traizoados, "non nos falles" etc.) criada, eles e os seus pais, na cultura progre, modernizadora e europeísta impulsada polo PSOE na Transición. Para esa base social, calquera perspectiva que poida levar a poñer en perigo a "europeidade"" española é inimaxinable. Esa é unha gran contradición para Podemos: articular un soberanismo español sen abrir o melón que suporía cuestionar a Eurozona (que erroneamente se confunde coa pertenza a Europa), onde o soberanismo non é posible.

Hai un texto de Ortega y Gasset sobre o que xa daquelas alcumou como Nova Política, onde un pode atopar, case que letra por letra, moitos dos ítems e lugares comúns da Nova Política actual. Por outra banda, o bonapartismo, o decisionismo (vímolo recentemente co asunto do chalet de Iglesias/Montero) son herdeiros directos da concepción do político de xente como Carl Schmitt, un deses intelectuais da revolución conservadora alemá de entreguerras da que falamos. A idea da autonomía do político de Carl Schmitt inflúe decisivamente nas teorizacións da democracia agonista de Chantall Mouffe. A autonomía do político, que esta é unha esfera separada do material, é o que estes autores teñen de posmarxistas.
  

Feijóo, o “tecnócrata-xestor secularizado e poscatólico”, fai estalar o “consenso lingüístico” que viña de Galaxia -e de Fraga-. A estratexia da dereita galega e española, dis, foi crear “batallas culturais” para combater un PSOE que era culturalmente hexemónico desde a Transición. Mais a terceira maioría absoluta de Feijoo fai abanear a posición de Pedro Sánchez como candidato do PSOE -despois do golpe interno dos baróns do PSOE que preferían a Rajoy no poder-. Abríase, así, o "monopartidismo", avance da Gran Coalición PP-PSOE. Mais Feijóo acaba de anunciar que se queda en Galicia e Pedro Sánchez é presidente tras unha moción de censura. Como muda nestas circunstancias o panorama?

Feijóo representa a nova dereita superadora da vella dereita democristiana. O único deus desta nova dereita é o diñeiro. E, na medida en que a propia sociedade está, cada vez máis, inoculada dese mesmo ethos mercantil, estes tecnócratas precisan de menos filtros para dirixirse á sociedade. Zapatero, como todo o socioliberalismo, refuxiábase nas políticas do cultural e do simbólico porque xa renunciara, previamente, a tocar a economía. É isto en que consiste o There Is No Alternative thatcheriano e a morte da socialdemocracia. 

Pedro Sánchez, ten toda a pinta de que fará algo semellante. É máis, Sánchez, a diferenza de Zapatero, xa introduciu a súa tecnócrata bruxelense directamente na carteira de economía. É toda unha mensaxe sobre cales van ser os límites do seu mandato. Se Sánchez xoga ben as súas cartas nunha minilexislatura que se prevé electoralista, pode restablecer a estabilidade nunha das patas que aseguran o equilibrio no réxime do 78. Quedando por dirimir que vai quedar coa cabeza de león da representatividade do espazo da dereita. Independentemente de todo isto, o monopartidismo permanece porque os "consensos de Bruxelas-Berlín".