Sobre a nada que somos

É sabida a atención prestada por Antonio Gramsci ao cristianismo e ao seu maior logro organizativo —a Igrexa Católica— como exemplo de estrutura cunha estratexia cultural capaz de penetrar transversalmente a sociedades enteiras, de formar parte, historicamente, do sentido común de media humanidade.
Sobre o cristianismo como ideoloxía organizada, Gramsci escribiu que:
 

A forza das relixións, e especialmente da Igrexa Católica, consistiu e consiste en que senten enerxicamente a necesidade da unión doutrinal de toda a masa "relixiosa", e pugnan para que os estratos intelectualmente superiores non se separen dos inferiores. A igrexa romana sempre foi a máis tenaz na loita por impedir que se formen "oficialmente" dúas relixións, a dos "intelectuais" e a das "almas sinxelas". Esta pugna non se deu sen grandes inconvintes para a propia igrexa; pero tales inconvintes están vencellados ao proceso histórico que transforma toda a sociedade civil e que contén en bloque unha crítica corrosiva das relixións. A este propósito o que máis destaca é, por un lado, a capacidade organizativa do clero na esfera da cultura e, polo outro, a relación abstractamente racional e xusta que a igrexa soubo establecer entre os intelectuais e a xente corrente.

Esta capacidade de conxunción foi sempre tal que mesmo en periodos históricos e lugares en que a Igrexa foi percibida como definitivamente esclerotizada e alienada da xente corrente, reformas como a luterana serviron para volver achegar a fe cristiana ás "almas sinxelas", isto é, á xente do común. Por iso alguén de pensamento aristócrata como Nietzsche refugaba tanto da figura de Lutero:
 

César Borgia papa... Compréndesme?... Esa tería sido a victoria á que aspiro: con ela o cristianismo quedaría suprimido. Que foi o que pasou? Un monxe alemán, Lutero, foi a Roma. Ese monxe (...) indignouse alí contra o Renacemento... En lugar de comprender, e agradecelo profundamente, o enorme acontecemento que estaba a ter lugar, a superación do cristianismo na súa propia sé, o único que o seu odio soubo tirar dese espectáculo conformou o seu propio alimento (...) Lutero contemplou a corrupción do papado, cando o contrario podía tocarse coas mans. Na cadeira papal xa non estaban sentados a vella corrupción, o peccatum originale, o cristianismo! Senón a vida! O triunfo da vida! (....) E Lutero restaurou novamente a Igrexa: atacouna.

Coñecendo o pensamento elitista do filósofo ben se comprende a súa aversión pola figura de Lutero. Pois, como ben di Francisco Sampedro en A aristocracia imposíbel: O discurso político de Nietzsche:

[Para Nietzche] Lutero restaura o cristianismo atacando precisamente á Igrexa, e facendo isto coartou a finalidade compartida por Nietzsche da estrutura eclesial como modo de dominio e de formación ideolóxica, agrediu de morte o uso aristocrático da relixión, e o que significaba o vitalismo na relixión.

Agrediu de morte o uso aristocrático da relixión co que soñaba Nietzsche. O cal non é o mesmo que agredir de morte o uso da relixión, máis ben o contrario; Lutero insuflou vida á relixión coa súa condena do palacio e a súa baixada á praza. En palabras de Gramsci: "A reforma luterana e o calvinismo suscitaron un vasto movemento nacional-popular polo cal se difundiron". E aínda que Erasmo de Rotterdam, un relixioso renacentista máis apegado ao palacio que á praza, dixera aquela frase sobre Lutero tamén citada por Gramsci: "ubicumque regnat lutheranismus, ibi litterarum est interitus", onde reina Lutero perecen as letras, Gramsci recoñécelle á reforma luterana a capacidade de ter desenvolvido, co tempo, unha cultura superior que lle permitiu chegar mesmo aos países non protestantes ao tempo que, o seu carácter molecular na súa terra de nacemento, lle permitiu resistir como cultura popular á presión católica:
 

A Reforma acolleu necesariamente na súa fase superior os modos do Renacemento, e como tal difundiuse incluso nos países non protestantes, onde non había a suficiente incubación popular; pero a fase de desenvolvemento popular permitiu aos países protestantes resistir tenaz e vitoriosamente á cruzada dos exércitos católicos, e así naceu a nación xermánica como unha das máis vigorosas da Europa moderna.

É dicir, a Reforma, co tempo, volveu conseguir que non se formase unha relixión para intelectuais e outra para o pobo.
Hai que engadir que é moi importante esta idea de "fase de desenvolvemento popular". En Consideracións sobre o marxismo occidental, Perry Anderson dá conta con mestría de como no campo da esquerda marxista se pasa duns inicios nos que teoría e práctica ían xuntas, é dicir, no que había desenvolvemento popular e ao tempo había teoría de/sobre ese desenvolvemento, á progresiva separación entre a primeira e a segunda. Como di o mesmo Anderson:

O feito máis sorprendente de toda a tradición que vai de Lukacs a Althusser e de Korsch a Colletti é a abrumadora preponderancia dos filósofos profesionais dentro dela. Socialmente, esta mudanza significou un emprazamento académico crecente da teoría elaborada na nova época. Nos tempos da II Internacional, Luxemburgo e Kautsky, por igual, teríanse burlado dos Kathedersozialisten, os socialistas de cátedra, que ensinaban nas universidades, sen nengún compromiso de partido.

E continúa:

O marxismo occidental no seu conxunto, paradoxalmente, invertiu a traxectoria do desenvolvemento do propio Marx. Mentres que o fundador do materialismo histórico desprazóuse progresivamente da filosofía á política e logo á economía, como terreo central do seu pensamento, os sucesores da tradición que xurdiron despois de 1920 volveron as costas cada vez máis á economía e á política para pasar á filosofía.

Anderson di que a "característica oculta do marxismo occidental no seu conxunto é que se trata do produto dunha derrota". E ser o produto dunha derrota propiciou que a súa reclusión académica convertise ao marxismo occidental nunha forza inútil para enmendar os erros que a propia esquerda habería cometer na segunda metade do século XX. Mesmo obviando isto, poderíamos pensar que aínda hoxe existe certa esquerda erudita refuxiada nas súas cómodas posicións sociais (sería o pálido reflexo daquela esquerda académica anterior á caída do muro) así como unha esquerda partidaria institucionalizada (un clero) que, igualmente, se dedica a predicar en completa separación daqueles a quen predica. Porén, na comparación, rapidamente nos decatamos da ausencia do que debería ser o protagonista principal de toda esta historia: a ausencia das masas de esquerda supostamente divorciadas desa esquerda teórica e institucional. Porque o certo é que hoxe a situación é tal que non se pode falar seriamente da existencia duns valores de esquerda encarnados de xeito orgánico nas clases populares. A explicación habitual a isto é que o capitalismo, na súa variante keynesiana baseada no consumo de masas, soubo integrar ás clases traballadoras até convertelas en calcos antropolóxicos das clases altas. Porén, no presente e, polo que parece, cada vez máis no futuro, non está claro que o capitalismo baseado no consumo de masas vaia ser o modelo a seguir. E mesmo se o é, semella evidente que un mundo globalizado rexido polos valores que pregoniza o paradigma moral do consumismo constitúe unha ameaza para a supervivencia da especie humana e do seu hábitat que calquera persoa moralmente san debería combater. 

Naturalmente, isto reduce ao absurdo os vellos dilemas entre a estratexia socialdemócrata e comunista, toda vez que calquera das dúas estratexias precisa, para seren levadas a cabo, de masas que encarnen os valores e os principios que, cada unha á súa maneira, postulan.
Así, un se pregunta se non habería que comezar por recoñecer que a esquerda, como pensamento vivido, é hoxe algo tan ínfimo como só o pode ser o produto secundario do que en si xa era o produto dunha derrota. É dicir: posto que a derrota da que naceu o marxismo occidental (a incapacidade de estender a revolución rusa aos países do oeste), posto que a caída do muro de Berlín, posto que os propios fracasos da esquerda, xa se encargaron de que non puidese aparecer un Lutero que "atacase á Igrexa" para volver salvar ao cristianismo (se cadra este podería ter sido o papel dos disidentes de esquerda dos países do Leste), acaso non deberiamos recoñecer —para non caer no derrotismo de afirmar que en realidade a esquerda atópase nese estado forzosamente posterior a todo que é a morte— que o momento actual que vive a esquerda encóntrase aínda nun estadio anterior a aquel no que poden xurdir "a relixión dos intelectuais e a das almas sinxelas" e que, para prantexar a súa posible semellanza co cristianismo, habería que retrotraerse, máis ben, ás pequenas comunidades invisibles e minoritarias das catacumbas romanas que persistían no seu obrar e no seu pensar sen que nada máis que a fe na verdade das súas crenzas e dos seus hábitos lles asegurase que algún día haberían saír da marxinalidade na que estaban para conquistar o mundo? Quen sabe se unha vez admitido isto, pode realmente xurdir unha nova Reforma que, levantado de vagar pedra sobre pedra, consiga un novo "desenvolvemento popular" que volva a insuflar vida a uns valores que só teñen sentido e só teñen posibilidade de pintar algo na loita política se son encarnados e defendidos por multitudes.