Largar redes

«Somos seres culturais» dicía Joaquín Miras nun divertido pero clarificador artigo titulado A dificultade de desnaturalizar a nosa forma de vida (ou sobre a aseidade da vasoira). E continuaba: «vivimos conforme a principios e expectativas, actuamos conforme a saberes de actuación. Producimos o mundo obxectivo a partir da materia, pero segundo normas, segundo pensamentos nos que se determinan ou coagulan os saberes; saber facer, saber producir, saber empregar, saber planear, saber dos fins. O ser humano obxectívase. Se partimos desta idea, a saber, a de que a cultura humana é obxectivación nosa, esperamos que sexa fácil deliberar colectivamente sobre o como mudar de cultura.» E é que moitas veces, mergullados como estamos na realidade que nos circunda, esquecemos que toda ela (e isto sábeno moi ben os semiólogos), desde a mera forma dos obxectos aos movementos globais de capital, da retórica publicitaria aos pequenos comportamentos das nosas vidas cotiás, do deseño das nosas cidades aos valores morais dominantes nun periodo histórico determinado, está a falarnos de nós mesmos. Nada é natural. Todo é creación nosa, artificial, e, polo tanto, todo é modificable segundo a nosa vontade.

Máis ou menos ata finais dos sesenta e principios dos setenta do século XX, a esquerda suplía a súa falta de control sobre o capital económico hexemonizando o outro capital: o capital cultural. A maior parte dos e das grandes novelistas, cineastas, dramaturgos, filósofos, pintoras, etc. eran ou ben esquerdistas declarados, ou, cando menos, tiñan difícil escapar do clima predominantemente progresista que impreganaba os ámbitos culturais. A caza de bruxas macarthista nos EEUU dos anos 50 foi a primeira toma de consciencia —e a primeira reacción— por parte da dereita ante esta realidade. Pero non sería ata despois da década dos 60, e como resposta ao nacemento da contracultura, ao estourido revolucionario en Francia, ás revoltas estudiantís en media Europa, á revolución de veludo na República Checa, ao movemento polos dereitos civís dos negros norteamericanos e ao clima de efervescencia que se vivía nuns países do sur en pleno proceso de descolonización, que a dereita norteamericana, actuando como vangarda da dereita de todo o mundo, comezaría a tomar de verdade cartas no asunto. Desta época datan os grandes investimentos en think tanks, as fundacións de orzamentos desorbitados dedicadas á reflexión política para conseguir o que parecía imposible: que a dereita non só gozase do capital económico senón que ademais fose quen de producir, espallar e multiplicar o seu propio capital cultural. Libros como o de Thomas Frank, Que pasa con Kansas. Como os ultraconservadores conquistaron o corazón dos Estado Unidos explican como da conxunción do poder económico e do control da produción de discursos nos medios de comunicación de masas, a dereita conseguiu introducir nas clases populares e traballadoras valores e intereses que non só eran totalmente alleos a estes segmentos da poboación senón que tamén resultarían contraproducentes para os seus propios intereses. Algo que, para o ámbito do estado español, tamén observa Vicenç Navarro cando, no seu O subdesenvolvemento social en España, di que «existen grosso modo, polo menos dúas Españas. Unha construída polo 30-35% da poboación, coas rentas superiores e unha enorme influencia á hora de configurar a cultura mediática e política do país […] Os grandes temas que se debaten nos medios, son polo xeral, os que interesan máis a esta España […] A outra España é a España popular, que inclúe aproximadamente o outro 60-65% da poboación […] A súa influencia no Estado foi historicamente menor, o que explica o escaso desenvolvemento do Estado do benestar en España.»

Segundo escribe Manuel Castells —o grande experto na chamada sociedade da información— no seu último libro Comunicación e poder: «a institucionalización do recurso á violencia no estado e os seus derivados establece o contexto de dominación no que a produción cultural de significado pode despregar a súa eficacia.»
Este contexto de dominación, que é o contexto en que nos movemos nós, ten nos medios de comunicación a súa grande ferramenta, toda vez que, como di o propio Castells, «os medios de comunicación non son o Cuarto Poder. Son moito máis importantes: son o espazo onde se crea o poder.» Para crear este poder, os medios de comunicación de masas utilizan, segundo o autor, as tres técnicas que comento a seguir:
1. Establecemento de axenda (Agenda setting): consiste na asignación dunha especial relevancia a un asunto particular ou a un conxunto de informacións por parte da fonte da mensaxe coa espectativa de que o público prestará unha maior atención ao contido e formato da mensaxe. Un bo exemplo de agenda setting, tomado dun medio galego, o daba hai tempo o blog Calidonia cando, nun gráfico post, mostraba o número de veces que a Voz de Galicia tiña denunciado os desfases orzamentarios da Cidade da Cultura (1746 veces) e do Porto Exterior da Coruña (248). Sendo razonable colexir, pola disparidade de atención a dous asuntos homologables, a suposta existencia dalgún tipo de interese dos propietarios do xornal no éxito desta última obra.
2. Priorización (Primming): é unha especie de extensión do establecemento da axenda mediante o que se suxire ás audiencias a utilización de determinados asuntos como referencia para evaluar a actuación dos líderes e dos gobernos. A polémica artificial arredor da compra duns Audis por parte do goberno BNG-PSOE durante a pasada campaña electoral galega é un bo exemplo de primming.
3. Enmarcado: consiste en «seleccionar e resaltar algúns aspectos dos acontecementos ou asuntos e establecer relacións entre eles co fin de promover unha determinada interpretación, evaluación e/ou solución». O enmarcado, algo ben estudiado por científicos cognitivos como George Lakoff, «é un mecanismo fundamental de activación da mente porque relaciona directamente a estrutura dunha narración transmitida polos medios coas redes neuronais do cerebro», xa que «só os marcos que son capaces de conectar a mensaxe cos marcos mentais preexistentes se convirten en activadores da conducta.». No debate político galego actual, un exemplo de enmarcado creado polos medios de comunicación é aquel que conseguiu relacionar «promoción da lingua galega» con «imposición». Introducindo así na xente o cuestionable rexeitamento á lingua galega a través do razonable rexeitamento a algo a priori tan negativo como é o concepto abstracto de imposición.
Con estes vimbios os medios de comunicación de masas deseñan produtos de infoentretemento cos que abouxar —empregando o que Castells denomina «política do escándalo»— a unhas audiencias que, a base de naturalizar a información destes medios (e qué maior naturalización que a metonimia, extendida ata non hai moito na área de Vigo, mediante a cal o nome dun xornal, o Faro, se utilizaba tamén para nomear o concepto de xornal xenérico), acaban convertidas en simples consumidores pasivos e moldeables.

«Síntome tentado a xogar coas palabras —di Castells noutro lugar do seu libro— e caracterizar a transformación do poder na sociedade rede como o cambio desde a propiedade dos medios de produción cara a propiedade dos medios de comunicación.» Se cadra isto sexa unha esaxeración e os medios de comunicación representen só unha parte, entre outras, dos mecanismos que ten o poder para perpetuarse. En todo caso, é unha parte substancial. Na sociedade rede analizada por Castells unha nova realidade abriu camiño a raíz da implantación e popularización da Internet e da telefonía móbil: o que o catalán denomina a emerxencia dos «medios de autocomunicación de masas». A través destas novas posibilidades de comunicación baseadas non só na recepción de información, senón tamén na súa emisión, unha ferramenta poderosa está a disposición de todos aqueles que desexen ou ben «reprogramar as redes» xa existentes dos grandes medios de comunicación ou ben crear redes alternativas que contraprogramen e contraenmarquen (que desnaturalicen, diría Joaquín Miras) os medios sistémicos. Poderiamos dicir que se no pasado a esquerda adoptou un modelo dividido en partido + organizacións de masas, a esquerda horizontal do presente debería estruturarse —sen atender a xerarquías— en tanto que movemento social + organización encargada de acceder á instancia política + estrutura produtora de información. Prestar atención a este fenómeno da autocomunicación de masas, centrar as enerxías, mediante a potenciación da reflexión intelectual, na produción de discursos alternativos aos hexemónicos é, na miña opinión, unha das tarefas máis importantes que ten ante si calquera tentativa de repensar a esquerda.
Porque se cadra, nunca como neste momento, interpretar e transformar o mundo significaron, tan claramente, unha mesma cousa.


Este artigo é parte da miña achega ao debate político xerado no marco da Rolda de rebeldía.