Un novo comezo

Texto escrito orixinalmente para a Revista Luzes.

No filme Viagem ao princípio do mundo, (1997), Manoel de Oliveira dirixía un percorrido en coche polo Portugal minhoto para rememorar algúns episodios da súa infancia. Canda un Marcello Mastroianni ancián —alter ego do director— ía Afonso, un actor francés de mediana idade e fillo dun emigrante luso que procuraba nunha remota aldea da contorna de Castro Laboreiro, no concello de Melgaço, a súas orixes familiares. Na cinta de Oliveira, coma nesa outra road movie existencialista que é Amorodos salvaxes (1957) do mestre Ingmar Bergman, primaba o ton melancólico, proustiano. Longos planos da estrada e da paisaxe adxacente a fuxiren, tomados desde a parte posterior do automóbil, sinalábannos que a vida consiste en ir deixando cousas atrás. Que o pasado é o territorio da perda onde a memoria de todo o que unha vez fomos e sentimos escorrega entre os dedos.

A vila de Melgaço posúe encanto de seu. Todas as vilas da banda portuguesa manexaron moito mellor que as galegas o andazo da «modernización». A anomia arquitectónica da parte galega, se cadra coa excepción da vila de Tui, contrasta coa organicidade que pervive na banda de alá. O Miño portugués estimula os sentidos dun xeito que a marxe galega non consegue. Será ese o noso sacrificio no altar da Historia a cambio de contar cun salario mínimo máis elevado?

As paisaxes do concello de Melgaço son variadas. Ribeira termal e vitivinícola, áspera montaña penedía. Socalcos doces e fértiles onde reverdecen as cepas de alvarinho e o millo, rasos outeiros onde mandan os lameiros cercados por valados de pedra seca, os miñatos e as bidueiras tarkovskianas.

Mais alén dos tesouros naturais, pódese atopar unha pequena alfaia inesperada aos pés da torre que coroa o castelo de Melgaço —construción esta orixinalmente levantada no afastado século XII, baixo a éxida de D. Afonso Henriques, primeiro rei de Portugal. Un achado que, de existir cando Manoel de Oliveira rodou a súa viaxe ao principio do mundo, habería facer as delicias do director.

Alguén chamado Jean-Loup Passek, quen dirixiu o departamento cinematográfico do Centro Georges Pompidou de París e foi fundador do Festival de Cinema de La Rochelle, tivo unha curiosa relación con Melgaço. Nos anos setenta do século XX, mentres filmaba unhas obras no metro de París, Passek entablou amizade con dous emigrantes procedentes da vila lusitana. A pegada da emigración a Francia desde o norte de Portugal é un fenómeno apreciable no presente: no verán, as aldeas e vilas desta rexión énchense de vehículos con matrícula gala e de rapazada que xa non adoita empregar o portugués. Pero nada é totalmente negro ou branco. A emigración é ese drama que, coma no invés da moeda, tamén trae consigo algunha que outra contrapartida en forma de novas xentes e novas ideas: Jean-Loup Passek acabou mercando casa en Melgaço. Sería un veciño máis na época de folganza estival. Como agradecemento a esta nova afinidade electiva cedeu á vila a súa colección de artefactos dos albores do cinema: lanternas máxicas, praxinoscopios, fenaquistiscopios, lampascopios…; trebellos de estética steampunk, case que xoguetes, que experimentaban coa imaxe en movemento na prehistoria da sétima arte.

Observando algúns destes artiluxios lembrei a película de Theo Angelopoulos, A ollada de Ulises (1995). Tamén era esta unha cinta impregnada de melancolía. O protagonista percorría os Balcáns maltratados pola guerra á procura dunhas bobinas pertencentes a uns directores do cinema mudo grego. As bobinas contiñan unha película nunca revelada nin vista. O filme abordaba a arela humana de regresar a unha ollada primeira, unha ollada inocente que paliase a miseria da ollada cínica e cangada do suxeito actual.

No museíño portugués tamén eu tratei de procurar naqueles trebellos a ollada de Ulises. Gozar, coa sorpresa da primeira vez, do movemento do cabalo, estampado en imaxes estáticas, que, como por encantamento, comeza a galopar diante nosa na roda do praxinoscopio. Asistir ao engado producido pola acción da luz atravesando as simpáticas escenas costumbristas coloreadas en cristal, agora proxectadas, por obra e graza da lanterna máxica, nunha saba, ou nunha parede branca e lisa, coma se fosen vidreiras dunha catedral gótica. Imaxinar a posta en escena dunha peza da Comedia dell´arte  mediante sombras chinesas, onde os personaxes fosen siluetas trazadas por delicadas marionetas de cartón recortado equipadas con brazos móbiles.

No poema «Egun finlandiar bat» (Un día finlandés), Bernardo Atxaga preguntaba a unha amizade de madurez se aínda sería posible mudar de vida. «Zenbat aldiz hasi liteke zerotik» (Cantas veces é posible comezar de cero?), cuestionaba o escritor. Facerse maior significa ver como se van esgotando as probabilidades de volver comezar de cero. Un é realmente vello cando sente que xa non pode fuxir máis das súas determinacións.

No feituco Museo do Cinema de Melgaço trataba eu de fuxir das miñas. De enxergar un ollar renovado naquelas tecnoloxías inxénuas. O meu fillo tamén as ollaba fascinado. Tanto que ao final decidín recrearme máis na súa ollada que na miña. «A ollada de Ulises —díxenme entón— é en realidade un reflexo da ollada de Telémaco».

Algún día tamén o meu fillo será un Ulises extraviado con saudades da ollada de Telémaco. Lembrará, se cadra, cando tamén el trate de fuxir das súas determinacións, a nosa visita ao Museo do Cinema de Melgaço. Procurará, daquela, pola súa conta, o principio esperanza que nos convence de que nunca é tarde para emprender un novo comezo.