Unha exposición

Para os que, coma min, levabamos un tempiño sen irmos a Madrid resultou moi rechamante o novo elemento arquitectónico que cumpre, nesa cidade dispersa e inabarcable, a mesma función metonímica que cumpría o campanario da igrexa da vila de Combray no clásico de Marcel Proust Na procura do tempo perdido e que dota a aquela cidade dalgo parecido a un skyline. Estou a falar do complexo Cuatro Torres Bussiness Area. Todo un símbolo dunha época que asistiu á conversión da dereita española (e non só) ao neoliberalismo e que atopou primeiro nos gobernos de José María Aznar na Moncloa e despois nos de Esperanza Aguirre na Comunidade Autónoma, os alicerces institucionais (co inestimable apoio do Real Madrid galáctico de Florentino Pérez, propietario orixinal dos terreos dubidosamente recalificados nos que se levantan as torres) da España atlantista, recentralizadora e inmobiliaria que crecía anualmente ao 3%, que creaba máis emprego-lixo de toda Europa, que construía máis vivendas en menos tempo e que se endebedaba e destruía territorio como ningún outro lugar do mundo. A mesma España que herdou Zapatero, encantado da vida, ata que a crise económica lle tirou do rostro o estúpido sorriso. Pinchada a burbulla que insuflara optimismo en vea aos que coma Álvarez Cascos pensaban que se os pisos ían tan caros era debido a que os españois podían pagalos, en Madrid quedan, canda un sistema de saúde fortemente privatizado, esas catro torres, coma catro grandes falos erectos e orgullosos, que dotan á poeirenta capital española dunha fasquía que remite á Dallas da serie televisiva de finais dos setenta. Queda tamén a melancólica promesa de Rajoy de que con el no goberno aqueles vellos bos tempos han voltar e a non menos ilusa promesa dese representante da especie híbrida galaico-madrileña chamado Feijoo de que cunha hipotética chegada súa á Moncloa, España volvería ir ben.
E porén, nese Madrid de ministerios e frituras, aínda se atopan pequenos espazos liberados —se ben coma sempre sucede nesa cidade estes están ameazados pola contradición inherente a todo o que cheira a institucional. Un deses espazos foi, para min, a exposición Principio Potosí con sede no Museo Reina Sofía. Ocórreseme que se os administradores deste museo con nome de raiña acordaron erixir na fachada do mesmo unha réplica da escultura dun republicano coma Alberto Sánchez titulada O pobo español ten un camiño que leva a unha estrela (naturalmente vermella) —escultura que presidiu a entrada ao pavillón da II República na Exposición Universal de París de 1937— e se os mesmos (ou outros) administradores decidiron que a escultura permanecese escoltada pola bandeira dos que acabaron con aquela república, é porque o museo incorpora sen conflitos, na súa propia existencia, a contradición que supón acoller unha exposición tan crítica como Principio Potosí. O que xa non teño tan claro é como resolven os artistas de Principio Potosí a contradición que supón cantar as verdades que cantan nun marco tan mentireiro coma ese. Pero este é outro tema.
Vendo a exposición volvín recordar a revista Adbusters e o número que dedicaran ao termo acuñado por Nicolás Bourriaud «altermodernidade». Nun meu post anterior recollía un extracto do libro Altermodern do propio Bourriaud no que este se expresaba a propósito da arte que se estaba a facer nos últimos tempos como segue: «Numerosas prácticas artísticas cotemporáneas indican que estamos ás portas dun salto cara fóra do periodo posmoderno e do (esencialista) modelo multicultural que lle é inherente, un cambio a partir do cal emerxería unha síntese entre modernismo e poscolonialismo. Permítanme, xa que logo, chamar a esta síntese “altermodernismo”.» Malia algúns ataques á Ilustración, en Principio Potosí esta mestura de poscolonialismo e modernismo (encarnado polo regreso a Marx) está moi presente. O fío condutor da exposición é o concepto marxista de acumulación primitiva, o pecado orixinal nunca confesado de todo proceso de acumulación de capital. Un cadro de 1758 do pintor Gaspar Miguel de Berrio da cidade de Potosí —crecida a partir da explotación da inmensa mina de prata— permite deducir a violencia primeira da que nacen, unha e outra vez, todas as desigualdades económicas. A ausencia no lenzo de toda violencia explícita e a reducción dos traballadores forzados a pequenas e informes manchas escuras permite recoñecer, nesta obra pintada pouco tempo antes de que Adam Smith publicase A riqueza das nacións, cales son realmente as mans invisibles que fan funcionar o mercado.
Noutro punto da exposición asistimos a unha reflexión sobre o mito do apóstolo Santiago que merecería ser estudada en todas as escolas galegas neste ano santo Xacobeo. Nela faise patente o estreito vínculo que establece o poder nu, a través da propaganda, con ideoloxías redentoras e salvíficas. Isto é, a necesidade que ten o poder de se revestir con roupas impregnadas de xustiza e/ou misticismo (aquí Alain Badiou diría que o novo apóstolo Santiago do capital é o fetiche Democracia). Neste traballo consideráse o proceso de asunción da figura de Santiago Matamouros polos reis cristiáns como o vencello entre a idea de divinidade e de poder e como o xeito de camuflar os excesos deste baixo o paraugas dun xustificante moral («O modelo Santiago como arquetipo xenocida», dise na exposición), abórdase tamén a creación da idea irreductible de Reconquista e mais a produción da imaxe do Outro musulmán non-humano para concluír que todos estes elementos serán os que conformen o magma ideolóxico que o poder español aplicará primeiro na «descuberta» de América e, moito máis tarde, mediante o golpe mesíanico de 1936 (unha proxección permite ler a frase «cando se utiliza a violencia contra outros pobos tamén se recorre a ela contra o propio»), no contexto do propio Estado Español. Outras das conexións no tempo e no espazo establecidas polos comisarios da exposición —uns comisarios que se na súa retórica aínda son ben posmodernos na práctica están contribuíndo á construcción do que Lyotard chamaba unha gran narración universal (a dos efectos do capitalismo globalizado en todas as partes do mundo) que volve dar a razón a aqueles que, coma Alan Kirby, pensan que a persistencia da terminoloxía posmoderna é máis debida ao enferruxamento ou ao acomodamento da academia que á natureza da produción cultural actual—, outras das conexións, dicía, ilustran como este proceso de deshumanización e de desposesión do Principio Potosí estase a dar hogano no taller mundial chinés coas mancheas de migrantes que abandonan o campo para se converteren na nova clase obreira hiperexplotada de cidades da costa chinesa xenerosas en construcións verticais, tamén nos espectaculares rañaceos levantados en Dubai por traballadores en réxime de semiescravitude ou no San Petersburgo dos oligarcas ultraliberais que, segundo a farsa en forma de ópera proxectada na exposición, devecen por transformar un rañaceos da compañía Gazprom nun novo campanario de Combray que resuma en San Petersburgo, como resumen con eficacia as Cuatro Torres levantadas na Castellana polas mans invisibles dos inmigrantes chegados en aluvión a partir dos anos noventa, as grandes alturas ás que chegou —nos novos Potosís do século XXI— a miseria.