De arte, mercadorías e suxeitos

«Al aplicar a todas las manifestaciones de la vida
su infatigable trabajo de denominación y, por ahí,
de inquieta reflexividad, el Espectáculo arranca
continuamente al mundo de su inmediatez.
En otras palabras, produce el Bloom y lo reproduce:
la chusma que se conoce como chusma ya no es chusma,
es un Bloom que interpreta el papel de chusma. »

Teoría del Bloom (Tiqqun, 1999)

Hoxe souben que o Centre de Cultura Contemporània de Barcelona alberga unha exposición titulada “Quinquis de los 80. Cine, prensa y calle”. Escoito a unha das súas comisarias soltar, cun certo ton de autómata, unha perorata sobre a socioloxía do “Quinqui”, a imaxe popular do “Quinqui”, o seu tratamento na prensa da época, a estética do cinema de temática “Quinqui”, etc, etc, etc. Inmediatamente recupero retallos de memoria daquel cine, a todas luces cutre, que tanto éxito tiña nas conversas de patio de recreo (recordo a mañá seguinte a que a televisión programase Perros callejeros (De la Loma, 1977); na escola todos os rapaces botabamos a man á entreperna con xesto de dor cando comentabamos a escena na que lle cortaban a pirola ao Torete) e tamén as lembranzas de algún que outro compañeiro de barrio que, sen chegar el a imaxinar nunca que a posmodernidade habería encorsetar e canonizar a súa forma de estar no mundo, posuía sobrados méritos para ser merecedor desa construcción ideolóxica denominada “Quinqui”.
Sei que a miña estrañeza polo contido desta exposición concreta é inxustificada, polo menos non se xustifica máis que a que poida provocar outros centos de exposicións que se fan polo mundo adiante; pero, aínda así, hai algo en todo isto que me renxeu de máis como para aceptalo sen dar un pío. É un malestar, se cadra, motivado por eses recordos de persoas de carne e óso ás que se lles podía atribuír o lema “Quinqui”? Quen sabe.
Pero... cal é o problema logo? Grosso modo, o problema é a mercadoría. Máis polo miúdo o problema é a mercadoría no espectáculo. Pero aínda máis polo miúdo, o problema é o suxeito inmerso no espectáculo da mercadoría. Tratarei de explicarme:
Co advenimento do chamado capitalismo cognitivo a mercadoría desmaterialízase. O que a cousa simboliza é máis importante que a cousa mesma. Nesta economía semiótica o vello mercado dos obxectos artísticos deixa o seu lugar ao mercado dos discursos sobre os obxectos artísticos. Duchamp fixo arte dun urinario e o urinario seguía sendo necesario aínda que só fose como contrapunto para entender o paradoxo ante o que nos quería confrontar; pero o certo é que moito máis aló —dentro daquela lóxica do obxecto artístico— non se podía ir. A exposición do CCCB, en troques, non fai arte dos "Quinquis" (se metesen un "Quinqui" nun museo en seguida os calificariamos de aburridos-émulos-de-Duchamp). Os "Quinquis" reais son innecesarios nesta exposición, a exposición do CCCB fai arte dos discursos emitidos sobre os "Quinquis "na época dos "Quinquis"; é dicir, a exposición do CCCB, creando á súa vez o seu propio discurso en forma de exposición fai abstracción dun conxunto de abstraccións. —Discurso que, por certo, inclúe, como acostuma nestes casos, a súa propia autoexculpación en forma de distancia científica co exposto: «Los códigos de representación de la delincuencia juvenil del cine quinqui han pervivido hasta la actualidad de tal modo que el estereotipo del quinqui, sometido a un proceso de estetización, sigue hoy en día ejerciendo una fascinación desatada.» (Pero acaso non colabora esta exposición con ese proceso de estetización máis do que as esquecidas cintas dos oitenta?).
A que me leva, entón, todo isto? Ao problema da separación. Se xa a narración primeira (películas e demais) supón unha separación do obxecto narrado, a narración a partir de narracións acaba autonomizándose en tal grao que do obxecto narrado primixenio non queda absolutamente nada. Porque, quen eran aqueles Quinquis? Que pensaban aqueles Quinquis cando experimentaban o que experimentaban? Como se vían a si mesmos aqueles Quinquis? Imposible sabelo porque ninguén pode concibir a súa vida presente como unha totalidade pechada. O que propón a exposición do CCCB é unha eterna aproximación nunca consumada á Experiencia-do-ser-quinqui. En definitiva, a exposición parece adoptar a postura —naturalmente reflexiva e chea de autoxustificacións— do voayeur pequeno-burgués ávido de sensacións fortes imposibles de gozar. Algo semellante á postura adoptada por un hipotético lector que coleccionase e expuxese por vocación antropolóxica todo o que publicaba a prensa americana contemporánea sobre as aventuras de Bonnie and Clyde (ben que neste caso, os atracadores participaban da ilusión, pois posando ante a cámara con armas e xarutos, daban mostras de consciencia do espectáculo).
Diráseme que as características que atribúo a esta exposición son igualmente atribuíbles a calquera investigación histórica. Pode ser. Pero á investigación histórica (sexa isto o que for) aínda lle queda o resto da dignidade —unha dignidade inestable, arbitraria e pouco convincente, certo, pero dignidade— do aburrido, do indixesto, do que non é facilmente asimilable; en definitiva, do que non é (rico, rápido, divertido e de usar e tirar) un chicle-cultural. Diráseme tamén que o que pretende a exposición é simplemente mostrar os modos de representación dun tipo social nunha época determinada, e eu direi que iso non é máis que a coartada cultureta da exposición. A auténtica pretensión, por máis que non se queira confesar, é recuperar para o público dos inicios do século XXI, un espectáculo dos oitenta ao que lle estaba saíndo barolo e ferruxe. E disto a comezar a escoitar politóns coa melodía Tu eres el vaquilla alegre bandolero non hai nada.
Dito isto, prosigo. A exposición, entón, é a mercadoría desmaterializada producida por unhas comisarias necesitadas, como todo o mundo, de inxerir alimentos. Pero, cal é o problema do suxeito inmerso no espectáculo da mercadoría? O problema do suxeito inmerso no espectáculo da mercadoría é a conversión do suxeito en mercadoría. E se as mercadorías hoxe en día son os discursos sobre as mercadorías, os suxeitos hoxe en día son os discursos sobre os suxeitos. Pero se ben un discurso sobre unha mercadoría poida ser unha mercadoría, un discurso sobre un suxeito non é un suxeito. Tanto ten. Esta operación acaba cobrando tal vida propia que pouco importan xa os suxeitos de carne e óso aos que faga referencia. No caso que comento, hai un suxeito convertido en mercadoría nos anos oitenta (o Quinqui) que renace como mercadoría neste 2009 en forma de estetización dos discursos-dos-oitenta-sobre-o-quinqui.

Teoría del Bloom (Melusina, 2005) —un dos textos de Tiqqun— pódese considerar un antídoto contra este suxeito no que —exposicións aparte— estamos inmersos, e que non é máis que un discurso-sobre-o-suxeito. Nel descríbese e reivindícase ao Bloom en tanto que suxeito sen atributos, ser sen predicados, anónimo e indefinible. É a pura singularidade universal sen esencia, o ser calqueira, o que temos en común, o que temos de posibilidade, de continente sen contido, de soporte para as distintas máscaras que conforman as nosas identidades. A reivindicación desa nada que recorda ao suxeito barrado lacaniano, aos individuos esculpidos por Giacometti, ás personaxes de Kafka ou aos retratos de Bacon, é a solución enxergada por Tiqqun para escapar das ansias mostradas polo poder para que adoptemos algún papel claro, para que nos definamos e nos cataloguemos.
Na nosa aceptación da finitude da existencia e da continxencia do noso pasar polo mundo —parece querer dicirnos a Teoría do Bloom— é onde reside a potencialidade de selo todo, de experimentalo todo. Pero de ser e de experimentar no real, non de ser e experimentar narracións funxibles sobre seres previamente enlatados coas súas correspondentes experiencias intelecualizadas e estetizadas. Na vida real dos "Quinquis dos 80", os "Quinquis dos 80" non existían. Non había estética do cine canalla, nin estética das drogas, nin estética do marxinal, nin estética da rumba. Había só vida a ser vivida en tempo real. Sen ironías nin saltos con rede. Había, xustamente, o que falta —polo pouco que lin, vin e escoitei; e sempre faltará en calquera delimitación espectacular da vida— na exposición “Quinquis de los 80. Cine, prensa y calle” que se pode ver estes días no CCCB.